Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 5]

De nazaten van Oliver Twist
Een historisch overzicht van twee eeuwen weeskinderen

Orphans, real and imaginary door Eileen Simpson Uitgever Weidenfeld and Nicolson, 259 p. Importeur Consul Books, f 64,30

Mels de Jong

Een van de wreedste experimenten uit de psychologische literatuur heb ik altijd dat van Harlow gevonden: jonge aapjes werden gescheiden van hun moeder om vervolgens in afzondering of met een of meer lotgenootjes samen te worden grootgebracht. Soms ook was het aapje in de omstandigheid dat het kon kiezen tussen twee ‘substituutmoeders’, dat wil zeggen tussen een model gefabriceerd van enkel ijzerdraad en een dat bekleed was met een lap stof. Onnodig te zeggen dat het aapje in deze situatie zich bij het minste teken van onraad angstvallig vastklemde aan de wollig aanvoelende ‘moeder’, en dat ondanks de schrikaanjagende kop waarin een paar fietslampen als ogen fungeerden. Wreed vind ik het experiment, omdat door een even eenvoudige als duivelse manipulatie een psychische wond wordt toegebracht die in de meeste gevallen nooit meer valt te helen. De kans op een enigszins normaal en gelukkig apeleven lijkt daarmee voorgoed verstoord. Als gedragsgevolgen vindt men bij deze experimentele weesjes ernstige depressiviteit, teruggetrokkenheid, hyperagressiviteit en een onvermogen om later aangepast seksueel gedrag te vertonen of zelf een goede ouder te worden.

Het lijkt mij onwaarschijnlijk dat Harlow zelf als wees is grootgebracht, want dan verzin je niet zoiets. Eileen Simpson, psychotherapeute en schrijfster, is dat wel en in haar boek Orphans beschrijft zij uitvoerig wat het voor rol heeft gespeeld in haar persoonlijke leven. Haar moeder stierf aan tuberculose toen zij elf maanden oud was en haar vader aan een voedselvergiftiging op haar zevende. Aanvankelijk leken de kwalijke gevolgen aan haar voorbij te gaan en op desbetreffende vragen kon zij dan ook oprecht antwoorden dat zij weliswaar een wees was, maar een gelukkige. Pas door de dood van haar echtgenoot, op zijn achtenvijftigste, besefte zij dat de gevolgen van het verlies van haar ouders alleen maar al die jaren op de loer hadden gelegen in afwachting van een gunstig moment om zich te manifesteren. Het kostte haar een rouwproces van twee jaar om in volle omvang te begrijpen wat er gebeurd was: ‘Hij was niet meer hier. En ook niet ergens anders. Hij was weg. Ik was alleen.’ Op dat moment voelde zij zich ook voor het eerst en hopeloos een wees en had zij de sterke behoefte om haar voorafgaande leven vanuit dit nieuwe gezichtspunt te bezien en vast te leggen.

Eileen Simpson doet dat in de eerste helft van haar boek. Zij beschrijft hoe zij met haar zusje Marie, dat een jaar ouder was, door haar vader op een nonneninternaat, the Convent, geplaatst werd en hoe haar vader hen elk jaar tegen Kerstmis op kwam halen om de feestdagen gezamenlijk door te brengen. Zijn dood betekende in dit verband dat er een einde was gekomen aan deze uitstapjes. Op zich erg genoeg, maar het hoefde haar er toch niet van te weerhouden om naar hartelust te dagdromen dat haar vader op een goede dag wel weer langs zou komen, want de man die zij in zijn kist een kus had moeten geven, was een vreemde voor haar geweest die niets met haar vader te maken had. Een groot geluk was dat zij haar zusje had aan wie zij zich letterlijk vastklampte als het Harlow-aapje aan zijn stoffen kunstmoeder. Van hoe grote betekenis dit was bleek toen Eileen eens met longontsteking in het ziekenhuis

Tekeningen uit ‘Little Orphan Annie’ door Harold Gray (1926)

Van hoe grote betekenis dit was bleek toen Eileen eens met longontsteking in het ziekenhuis lag en men niet toestond dat Marie haar bezocht. Haar toestand ging zienderogen achteruit en zij herstelde pas toen men, ten einde een tante en Marie het huis verlaat om te trouwen, ontwikkelt zij een aantal duidelijk psychosomatische symptomen. Er is bij haar sprake van een sterke scheidingsangst die zich iedere keer opnieuw manifesteert als zij afscheid neemt van iemand aan wie zij erg is gehecht en die vorm krijgt in de vraag: zal ik hem of haar ooit weer terugzien? Ook sprookjes kon zij als kind niet uitlezen tot het gelukkige einde omdat van de inhoud te veel dreiging uitging van scheiding en dood.

Sprookjes

Als zij later besluit een studie over weeskinderen te schrijven bemerkt zij dat zij het lezen van het werk van de analyticus Bowlby steeds opnieuw uitstelt: ‘Ik realiseerde mij dat zijn titels, Hechting, Scheiding en Verlies, en de omslagfoto's van de laatste twee - een van een jongen die verloren uit het raam staart, de ander van een depressief kind dat alleen in een donkere kamer zit - mij net zo van streek brachten als de openingsparagrafen van sprookjes.’ Toch is het van Bowlby dat zij het meeste leert over haar eigen situatie omdat hij, anders dan bij voorbeeld Anna Freud of Spitz, schrijft over ‘gewone’ kinderen zoals zij en bij hem ook leest hoe belangrijk het voor een weeskind is om een zusje of broertje van ongeveer dezelfde leeftijd te hebben met wie je je ervaringen kunt delen. Maar dat had zij zelf al begrepen.

Nadat Simpson in dit eerste deel van haar boek een even nuchter als ontroerend portret van zichzelf heeft geschetst vervolgt zij haar werk met een historisch overzicht van het ‘weeskind’ in de afgelopen twee eeuwen. Als Amerikaanse heeft zij daarbij een open oog voor het feit dat in ruimere zin de Verenigde Staten beschouwd kan worden als één groot asiel voor emotionele wezen. Want dat waren de miljoenen immigranten, die familie, vrienden en bekenden en niet zelden ook de moedertaal achter zich lieten om in het land van de naar verluidt onbegrensde mogelijkheden een nieuw bestaan op te bouwen zonder zich in de meeste gevallen rekenschap te geven van de eenzaamheid en weerloosheid die hen wachtten. Wees-zijn betekent dus meer dan het ontbreken van ouders. Het is de algemenere situatie waarin je verzeild raakt als de banden met wat vertrouwd was worden verbroken. Zo'n situatie kan ook bewust worden gekozen als de banden beleefd worden als hinderlijk en opgelegd om een leven volgens eigen maatstaven te beknotten. Zo ‘ontvluchtten’ in de jaren vijftig van deze eeuw vele pubers op voorbeeld van Holden Caulfield uit The Catcher in the Rye het ouderlijk milieu om te ontsnappen aan de phoniness van de volwassen maatschappij. Het leidde later tot de hippiecultuur en de flower power die op zich zelf ook niet geheel vrij te pleiten waren van bepaalde phoney aspecten.

Aparte hoofdstukken wijdt Eileen Simpson aan schrijvers die wees waren, en die daarvan in hun werk duidelijk blijk gaven en aan beroemde literaire wezen, met natuurlijk Oliver Twist als archetype. Heel vermakelijk is de analyse die zij geeft van een razend populaire strip en radioserie, Little Orphan Annie, die tien jaar lang miljoenen Amerikanen aan de luidspreker gekluisterd hield, maar die haar altijd tegenstond omdat, naar zij nu beseft, het wees-zijn van Annie geen einde kende en geen hoop op een betere toekomst. De vele avonturen die zij in steeds weer nieuwe pleeggezinnen beleeft met als attribuut de welhaast verplichte dankbaarheid voor alle ‘weldaden’ die men haar, het arme weesmeisje, dan toch maar bewijst, hadden natuurlijk als functie lezers en luisteraars een contrast te leveren voor hun eigen behaaglijke leven. Nee, dan identificeert Simpson zich liever met de vrolijke Judy Abbott uit Jean Websters Vadertje Langbeen, die ten slotte haar geluk vindt in de armen van haar weldoende voogd, een vaderfiguur geheel naar Eileens hart.

Het is vooral het contrast tussen bestaande stereotypen en verwachtingen over de wees en de beleving van de situatie door de wees zelf die Orphans tot een zeer belangwekkend boek maken en het mag wat mij betreft, ook al door het schrijftalent van Simpson dat zich vooral laat gelden in het autobiografsiche gedeelte, nu al gerekend worden tot een van de classics van de wezenliteratuur.

■