Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 3]

De kroniek van een menselijk drama
Gerard Walschaps ‘autobiografie’ van zijn vader

Autobiografie van mijn vader door Gerard Walschap Uitgever HouteKiet, 157 p., f 24,50

Wim Vogel

Gerard Walschaps Autobiografie van mijn vader is een roman, hoezeer titel en genre elkaar lijken tegen te spreken. De vader is voortdurend aan het woord, maar alles wat hij zegt en doet is bedacht en geconstrueerd door zijn zoon. Walschap is niet de eerste auteur die op papier afrekent met een dominante vader, een schrijverscarrière begint daar nogal eens mee. Walschap is inmiddels over de negentig. Dat hij zijn confrontatie met zijn vader eerst nu durft te publiceren - hij schreef de roman vijfentwintig jaar geleden - zegt het nodige over zijn gevecht met de autoriteit én over de diepe genegenheid die hij ondanks alles voor die harde, ongenaakbare Vlaamse boerenvader moet voelen. Wie zo'n vie romancée schrijft, heeft geen last van eelt op zijn ziel.

Walschap werd in 1898 op het platteland geboren. Wij kunnen ons de rust, de orde, de gezapigheid, laat staan de hardheid van dat landelijke leven nauwelijks voorstellen, maar Gerard groeide nog op in een wereldje waarin Mijnheer de Baron rondreed in zijn eerste auto, voortdurend toeterend en met een snelheid van wel vijfentwintig kilometer. In het dorp bezaten zes mensen een fiets. De mannen trouwden laat, of helemaal niet. Hun vrouwen waren over het algemeen een stuk jonger, baarden veel kinderen en stierven niet zelden in het kraambed. Wie in een dorp werd geboren, stierf daar meestal ook. De wereld was klein, overzichtelijk en de mensen kenden hun plaats. Het gezag sprak Frans, over de lichamelijke en geestelijke gezondheid waakten Mijnheer de dokter en Mijnheer Pastoor.

Gerard Walschap
van de ghinste

Het is verleidelijk en omdat het hier een roman betreft onvermijdelijk deze Autobiografie van mijn vader ook op te vatten als een plaatsbepaling van de auteur: waar liggen zijn wortels, waar komt zijn strijd tegen zijn omgeving uit voort? In Walschaps oeuvre vecht het individu steeds opnieuw tegen de dictatuur van geloof en cultuur. Soms zijn zijn positieve, irrationele krachten sterker, soms zegeviert de onderdrukking, maar altijd geeft de auteur daardoor, zoals Jean Weisgerber dat noemde, een ‘kroniek van een menselijk drama’.

Ondervader

Voor Florang, Walschaps vader, geboren, althans in de roman in 1854, is het vroege overlijden van zijn moeder, uiteraard in het kraambed, een essentiële ervaring. Zonder dat dat hem gevraagd of opgelegd wordt, voelt hij zich de ‘ondervader’ van het grote en jonge gezin: ‘... ik was meer bekommerd om vader en ons gezin, dan bedroefd om moeder en wat ik met haar verloor. Die bezorgdheid heeft mij tot mijn groot leed en berouw strenger gemaakt dan ik van aard ben en wil zijn.’ Vooral omdat zíjn vader allengs milder wordt, acht Florang zich uitermate verantwoordelijk. In de ogen van broers en zusters werd hij een suppoost van hun vader. Hij gaat de strijd aan met zijn oudere broer Benoo die naar zijn mening niet deugen wil. Hij verdedigt de orde, kiest voor tucht, stiptheid en correctheid. Hij vindt dat de waarheid ‘niet in twijfel (mag) worden getrokken, de orde niet verstoord, het gezag niet ondermijnd.’ Dat hij, net als Gerbrand Werendonk uit Van Schendels Een Hollands drama, daarmee een vergeefse strijd aangaat, dringt maar moeizaam tot hem door.

Juist in ‘zijn’ gezin, waarbinnen hij als een aartsvader waakt over de goede zeden, gebeurt het dat zijn zus Marie ongehuwd moeder moet worden. ‘Een onherstelbare wandaad, een onuitwisbare schande’, een eerste aanwijzing dat ook in zijn familie het instinct voortdurend overhoop zal liggen met de gewenste orde.

Nog smadelijker is die ervaring, jaren later, als zijn eigen zoon Edwaar, men leze Gerard Walschap, zijn priesteropleiding afbreekt en ‘zijn kap over de haag smijt’. Dat was volgens de dorpsgeest schandelijker dan echtbreuk, echtscheiding of voorhuwelijkse zwangerschap. Als diezelfde zoon ook nog in het openbaar zijn geloof afzweert, blijft er van de gedroomde hemel op aarde helemaal niets over. Walschap laat zijn vader als reactie daarop schrijven: ‘Iets ergers had mij niet kunnen overkomen. Ik had hem liever voor mijn ogen zien verongelukken of ter dood veroordelen, ja liever zien terechtstellen.’

Die particuliere aanrandingen van het gezag gebeuren in een samenleving waarbinnen de Eerste Wereldoorlog als een katalysator werkt. Alles waarin de vader heeft geloofd, alles waar hij zich druk voor gemaakt heeft, wordt ondermijnd: ‘de onlusten aan de Universiteit van Leuven, de strijd voor de vervlaamsing van Gent, de tweespalt in de katholieke partij, het Daensisme, de Vlaamse beweging, het activisme, de frontpartij.’ Alleen God blijft hem over en ook die begrijpt hij van geen kanten meer.

Dat zijn zoon Edwaar, de gesjeesde priesterstudent, de Vlaamse activist in wie je gemakkelijk Gerard Walschap herkent, in deze roman buiten schot blijft, is schijn. Het is ook zíjn autobiografie. Hij is het immers die een mild pleidooi voor zijn vader houdt, die op een bijna naturalistische manier begrip vraagt voor diens keuzes en oordelen. Tegelijkertijd, en dat geeft de roman een onderhuidse spanning, is het boek ook een rechtvaardiging van Walschaps schrijverschap en van zijn strijd tegen de autoriteit. Het is om met Bordewijk en Maarten 't Hart te spreken met recht ‘een roman van vader en zoon’.

■