Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 8]

De geschiedenis begint altijd opnieuw
Reagan als kerstman zonder baard en als radeloze bejaarde

Amerika Land van begrensde mogelijkheden door Maarten van Rossem Uitgever HES, 138 p., f 19,50
We passeerden het vrijheidsbeeld Overpeinzingen uit het land van ‘life, liberty and the pursuit of happiness’ door H.J.A. Hofland Uitgever Bert Bakker, 148 p., f 19,90

Ad van Iterson

Zullen wij ooit van het tijdperk-Lubbers spreken, of van de Lubbers-revolutie? Het mag worden betwijfeld. Kohl, Mitterrand en vooral Thatcher maken méér kans, al is ook dat niet zeker. Maar Reagan is die eer inmiddels onmiskenbaar gegund. Een bewijs daarvan: het afgelopen jaar is er een stroom boeken op de markt gekomen die het tijdperk-Reagan en de Reagan-revolutie tot onderwerp hebben. Het komt waarschijnlijk doordat Reagan nog maar pas het toneel heeft verlaten, dat alle auteurs zich geroepen voelen een oordeel over de man en zijn tijd uit te spreken. Over het algemeen is men niet negatief over het tijdperk zelf, al baart het begrotingstekort, de armoe in de steden en de crack grote zorgen en wordt het Iran-contra's-schandaal als een blamage van de eerste orde gezien. Maar de personificatie van het tijdvak, president Ronald Reagan, wordt op zijn minst met enige meewarigheid tegemoetgetreden.

Neem Amerika. Land van de begrensde mogelijkheden (nummer vijf uit de serie HES Mondiaal) van amerikanist Maarten van Rossem, werkzaam aan de Rijksuniversiteit Utrecht. De conclusie van dit uitmuntende boek (dat een betere titel had verdiend) luidt dat de Verenigde Staten van Amerika de afgelopen jaren iets opmerkelijks tot stand hebben gebracht. Van Rossem spreekt van een ‘kunststukje’ en het bestaat hieruit: ‘Weer pionier te worden, zonder subsidies, belastingaftrek en uitkering te verliezen.’ Terwijl de regering erin slaagde het mythische beeld van Amerika (‘het Amerika van de onbegrensde mogelijkheden, waar de geschiedenis altijd weer opnieuw kan beginnen’) opnieuw tot leven te wekken, wist het Congres te zorgen ‘voor de continuering van de prozaïsche werkelijkheid van de verzorgingsstaat’.

Van Rossem noemt Reagan ‘de geniale amateurpoliticus’, maar maakt ook duidelijk hoe belangrijk mensen uit zijn naaste omgeving, zoals Baker en Stockman, waren. En dat de ex-president, wiens brein niet abstract maar anekdotisch werkt, nooit meer dan een eenvoudige joiner is geweest. Deze ‘kerstman zonder baard’ inspireert Van Rossem tot de mooie bespiegeling: ‘Het zijn de simpele, opgewekte zielen, waarin het kwaad en de zelfreflectie nooit hun sporen hebben getrokken, die het moeilijkst te doorgronden zijn.’

Amerika. Het land van de begrensde mogelijkheden is een overzichtswerk van de politieke geschiedenis van de afgelopen vijftien jaar. Van Gerald Ford (de man die volgens Lyndon Johnson niet tegelijk kon kauwgum kauwen en een scheet laten) tot George Bush (een man met ‘het charisma van een reiswekker’, aldus Van Rossem). Aan het feit dat er een stukje Bush is meegenomen, danken we waarschijnlijk het grote aantal (als altijd storende) zetfouten. Dat is ook de enige aanmerking die men op dit boek kan maken. Het is zeer informatief, leest prettig, kortom, perfect materiaal voor scholieren die een scriptie over het hedendaagse Amerika moeten schrijven - en dat is geen ironische opmerking. Daarbij heeft Van Rossem gelukkig niet geprobeerd te ‘objectief’ te zijn. Hij schuwt de tegendraadse opinie allerminst. Zo is hij vrij positief over het presidentschap van Jimmy Carter, maar Jesse Jackson noemt hij ‘een onbeschaamde egotripper’. En het hoofdstuk over de contrarevolutie van de jaren zeventig is een briljante analyse van de verschillen tussen New Right en de neoconservatieven, welke twee vaak op één hoop worden gegooid. Hij eindigt daar met de uitdagende stelling dat conservatisme binnen onze westerse cultuur altijd pseudo-conservatisme is, omdat de vrije, ondernemingsgewijze produktie nooit ter discussie wordt gesteld.

Ronald Reagan, tekening David Levine

Burgemeester

In We passeerden het Vrijheidsbeeld, een selectie uit de artikelen over Amerika die Hofland voor NRC Handelsblad schreef, kan men hetzelfde verschil in waardering tussen het tijdperk en zijn personificatie constateren. Hofland is naar Amerika gegaan om zijn blik te verruimen. Zijn superieuren, geeft hij ruiterlijk toe, konden bij het lezen van zijn krantestukjes niet langer een geeuw onderdrukken. Hij werd naar Manhattan gestuurd, het ‘paardemiddel’ voor journalisten die dreigen in te slapen.

De laatste keer dat Hofland New York bezocht, was in 1980. De stad maakte toen geen plezierige indruk op hem, ‘een metropool vol ergernissen en kwaadaardigheid’. De mensen stonden in de rij voor de benzinepompen en in de subway liepen psychopaten rond die wachtende passagiers onder de trein duwden. ‘Het was toen wel duidelijk dat Carter er niet veel van had gemaakt,’ schrijft Hofland. ‘De supermacht was een beetje meelijwekkend geworden.’

Maar bij zijn terugkeer in 1985 zag het er op straat helemaal anders uit: ‘mannen met pakken, vesten en dassen en gepoetste schoenen’ en ‘vrouwen met rokken’. Alles volgens de laatste mode. In de wagons van de subway rook het naar zeep en parfum. En Hofland noteert dit fraaie beeld: ‘Aan de rij van aluminium lussen die de staande passagiers houvast moeten verschaffen, achter elkaar acht vrouwenhanden, allemaal met dezelfde puntige, roodgelakte nagels.’

Is dit allemaal aan Reagan te danken? Het is moeilijk voor te stellen als men Hoflands beschrijving van een televisieoptreden van de president leest. Reagan werd weer eens aangevallen door het bij ons niet zo bekende type van de ‘waakse journalist’, een wezen, aldus Hofland, dat er plezier in heeft om ergens zijn tanden in te zetten, daarbij niet langer gehinderd door gevoelens als naastenliefde en medemenselijkheid. ‘Daar kwam weer een moeilijke vraag,’ schrijft Hofland. ‘De president kreeg ronde blauwe kinderogen. Je hoorde hem bijna rondrommelen in zijn bovenkamer. “Ik heb het geweten,” zeiden we vroeger als we in zo'n situatie voor het bord stonden.’ Het tafereel van de bedremmelde president die geen uitweg ziet, wekte Hoflands medelijden: ‘Daar zag ik de radeloosheid van de oude dag, die iedereen staat te wachten als hij maar lang genoeg leeft.’

In tegenstelling tot Ronald Reagan is Ed Koch de zelfverzekerdheid in eigen persoon. Dat blijkt uit het stukje Burgemeester, het leukste uit de bundel. Wandelend in de Hudsonstraat komt Hofland langs het café waar Dylan Thomas zich nog heeft doodgedronken, maar waar het nu vergeven is van de yuppies, ‘zich jong achtende mensen die zich verzadigen aan het perpetuum mobile van het succes en zodoende de ruimte onbewoonbaar maken’. Hij heeft juist besloten niet naar binnen te gaan, als een grote kale man het café verlaat die Hofland groet met een amicaal ‘hi’. Hofland zegt ook ‘hi’ en meteen weet hij het: Ed Koch, de burgemeester!

Deze tevreden stemmende gebeurtenis leidt Hofland tot het oordeel dat een stad het volgende niet kan missen: ‘Een breed water dat toegang geeft tot zee (het IJ mag ook) en een burgemeester met wie je een groet uitwisselt.’ En hij besluit zijn stukje met: ‘Dan komt de rest vanzelf.’ Bij een minder begaafd stukjesschrijver denk je: wat een onzin. Bij Hofland lees je deze conclusie met instemming.

Hofland heeft dus voornamelijk in New York vertoefd, ‘waar de mensen meer ondernemen en minder obstakels tegenkomen als ze doen waar ze zin in hebben.’ Maar hij is ook met de bus naar Atlanta in Georgia gegaan en met de trein naar Oakland, Californië, waar hij ook San Francisco bezocht. Die treinreis ving hij aan in Denver. Deze stad ontlokt hem deze overpeinzing: ‘de gebroeders Dalton, Billy the Kid, Lucky Luke en nu weer Dynasty. Het is altijd weer een wonder, opeens zelf op zulke historische grond te staan. Zou me meteen ook zoveel te binnen schieten als ik bijvoorbeeld voor het eerst in Coevorden uit de trein was gestapt? De vaderlandse geschiedenis van de Amerikanen is de enige ter wereld die ook exportartikel is.’

Gelukkig weet Amerika zich in Nederland verzekerd van een paar bekwame inheemse agenten.

■