Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 8]

De prothesen van het geheugen
Frances Yates' boeiende studie van herinneringssystemen

De geheugenkunst door Frances A. Yates Vertaling Jacob Groot Uitgever Bert Bakker, 460 p., f 59,50

Douwe Draaisma

We leven in een tijd van externe geheugens. Eruditie begint als voorwaarde voor kennis van zaken plaats te maken voor zoiets als ‘potentiële belezenheid’: het vermogen zich - op korte termijn en voor de gelegenheid - te oriënteren in informatie die extern is vastgelegd. De ontsluiting van deze artificiële geheugens gebeurt ten dele nog met traditionele middelen als registers, bibliografieën en indexen, maar ook steeds vaker met geautomatiseerde zoekprocedures. Het summum van nieuwe belezenheid is de computersearch door een database. Voor veel mensen is de harde schijf in hun pc een uitwendige prothese voor hun geheugen geworden, zoals de bril dat is voor hun ogen.

De cultuur van externe geheugens betekent niet alleen een verschuiving van binnen naar buiten, maar ook van mondeling naar schriftelijk. Nergens is die verschuiving zo goed zichtbaar als in politiek en recht, twee vakken met een orale oorsprong en rijke oratorische tradities. Beide kennen nu een vrijwel uitsluitend schriftelijke cultuur. Wat men in Den Haag een ‘debat’ noemt is een reeks van voorlezingen, af en toe onderbroken door schorsingen waarin men zich door medewerkers nieuw schriftelijk materiaal laat aanreiken. De schaarse momenten dat politici oratorische vaardigheden moeten tonen - interrupties, interviews in Den Haag Vandaag - lopen meestal uit op gênante demonstraties van de atrofie die natuurlijke vermogens ondergaan wanneer ze zelden worden aangesproken.

Voor de rechtspraak geldt hetzelfde. Dat requisitoir en pleidooi nog worden uitgesproken begint als handreiking aan openbare rechtspleging een anachronisme te worden, de meeste zaken zouden faxend afgehandeld kunnen worden, met de publieke gedeelten op teletekst.

Ooit was het menselijk geheugen de belangrijkste informatiedrager. In de dagen van de Grieken kon hooguit iets op een wastafeltje of een kleitablet gekrabbeld worden, het meeste van wat men in een redevoering te berde wilde brengen moest in het geheugen worden geprent. Een goed en rijk gevuld geheugen was een professioneel gereedschap dat onderhoud en toewijding vergde. Het moest - net als onze externe geheugens - op gezette tijden worden bijgewerkt, aangevuld en geïndexeerd, een onzichtbaar, maar zorgvuldig beheer waarvoor allerlei handgrepen bestonden. Zoals wij technische procedures moeten afwerken om ons toegang te verschaffen tot externe geheugens, kenden de Grieken instructies om de innerlijke ruimten van het geheugen te ontsluiten, een ‘mnemotechniek’. Deze van oorsprong zuiver praktische activiteit ontwikkelde zich van lieverlee tot een geheugenkunst.

Architectuur

In The Art of Memory (1966) heeft de Engelse historica Frances Yates (1899-1981) de geschiedenis van deze geheugenkunst beschreven. Ze volgt de geheugensystemen vanaf de Grieken, via de Romeinse tijd, middeleeuwen en renaissance, tot in de zeventiende eeuw, een fascinerend relaas dat de lezer langs literatuur, beeldende kunst, filosofie en wetenschap voert. In een voortreffelijke vertaling van Jacob Groot is nu de Nederlandse uitgave van deze klassieker verschenen.

De geheugenkunst berustte op een methode van ‘plaatsen’ en ‘beelden’. Wie zich ervan bediende nam een gebouw in gedachten, een tempel of een paleis. Voor ieder te memoriseren onderwerp werd een teken of beeld bedacht dat tijdens een imaginaire wandeling door de gangen en vertrekken op strategische plekken werd achtergelaten. Te gelegener tijd werd de wandeling herhaald en brachten de visuele voorstellingen de onderwerpen weer in herinnering.

Een advocaat die aan zijn pleidooi begint, staat in een Latijns geheugentractaat, haalt zich zijn geprepareerde huis voor de geest en opent de deur van de eerste kamer. Hij ziet iemand op een bed liggen. Naast het bed staat een man met in zijn rechterhand een bekeren in zijn linkerhand een wastafeltje. Aan zijn pink bungelen de testikels van een ram. Onmiddellijk staat de aanklacht tegen zijn cliënt hem weer helder voor ogen: de man op het bed is het slachtoffer van vergiftiging, de dader heeft de gifbeker nog in de hand. Het wastafeltje verwijst naar zijn motief, de erfenis. De testikels leiden, via testes, naar de getuigen.

Twee ‘secundaire theaters’, uit: Robert Fludd, Ars Memoriae

De meeste geheugentractaten gaven de raad voor de ‘plaatsen’ een gebouw te nemen dat werkelijk bestond en waarmee men vertrouwd was. De geheugenkunst is daardoor een spiegel geworden van de architectuur, met een klassieke, gotische en renaissancistische periode. En omdat de ‘beelden’ ontleend werden aan wat men om zich heen zag, geven de geheugensystemen ook een indruk van de mentaliteit en de materiële omstandigheden. Sommige geheugensystemen bevatten zaken die anders al lang zouden zijn vergaan. Van enkele gedichten is alleen de strofe bekend die als voorbeeld in een geheugentractaat werd opgenomen en zo - als een insect in barnsteen - ongeschonden is overgeleverd.

Aan de klassieke geheugenkunst kwam een eind toen de Vandalen Rome innamen. Slechts één geheugentractaat. de Ad Herennium, bereikte in relatief gave staat de scriptoria van de middeleeuwse kloosters. Zelfs daar was de kunst in haar klassieke vorm niet veilig. Alle geheugensystemen ondergingen een grondige kerstening. De geheugenpaleizen werden vervangen door abdijen en kathedralen. In een ware beeldenstorm werden de klassieke beelden verwoest, in de nissen kwamen nu deugden als Kuisheid en Matigheid te staan, met in hun handen heel andere attributen dan gifbekers en testikels. De geheugenkunst werd onderdeel van de prediking, het geheugen het instrument om liturgieën en heiligen, hel en vagevuur in gedachtenis te houden. Het is geen toeval dat de geheugenkunst vooral werd gecultiveerd door de dominicanen, de predikorde.

Het geheugensysteem dat de kerk in de Italiaanse renaissance het meest zorgen baarde was ironisch genoeg de creatie van een gewezen dominicaner monnik, Giordano Bruno. Aan hem heeft Yates het hart van haar boek gewijd. Bruno ontvluchtte in 1576 zijn orde en ontwikkelde zich al reizend door Engeland, Frankrijk en Duitsland tot een leidende figuur in de toenmalige intellectuele underground. Hij was de hogepriester van de zestiende-eeuwse New Age, een magisch mengsel van enkele delen natuurwetenschap en vele delen kabbalistiek, astrologie, alchemie, geestenbezwering en vuurwaarzeggerij.

Het geheugensysteem van deze vreemde magister bestond uit cirkelende wielen waarin al het zijnde was opgetekend. Van de verste zonnestelsels tot de laatste elementen, van de omloop van de dierenriem tot ertsen en mineralen, van de geometrie en de muziek tot uitvindingen als pottenbakken en vuurmaken, van de schijngestalten van de maan tot instrumenten als de nijptang en de kam - we vatten samen: werkelijk het gehele universum wentelde in Bruno's raderen.

De hoofdstukken over Bruno behoren tot de ondoorgrondelijkste delen van het boek. De interpretatie die Yates aan zijn geheugensysteem geeft laat veel onopgehelderd. Ze verbreekt ‘zegels’ en zelfs ‘zegels van zegels’, maar de hedendaagse lezer heeft, vrees ik, te weinig gemeen met de toenmalige occulte denktrant om zich in die geheimenissen te kunnen laten inwijden. Na drie, vier hoofdstukken van dit hermetisch zwart komt het onwillekeurig als een opluchting wanneer Bruno aan de Venetiaanse inquisitie wordt verraden en in 1600 het leven laat op de brandstapel.

Shakespeare

Tot ver in de wetenschappelijke revolutie van de zeventiende eeuw heeft de hermetische onderstroom zijn kracht behouden. Het laatste grote monument in deze traditie is het geheugentheater van de Engelsman Robert Fludd. Het is doortrokken van de harmonie tussen de macrokosmos van de hemellichamen en de microkosmos van de menselijke geest. Fludd heeft deze gedachte uitgedrukt in twee gravures. De eerste is een voorstelling van de dierenriem, de tweede een theater, als metafoor voor het geheugen. De gravures bevinden zich op tegenoverelkaar gelegen pagina's. Als het boek wordt gesloten bedekt het astrologisch firmament als een baldakijn het theater van het geheugen.

Yates meent dat Fludds theater is gemodelleerd naar een Elizabethaans ‘publiekstheater’, een groot houten theater met gelijkvloers een podium, geflankeerd door galerijen voor het publiek en een verdieping hoger een gekanteeld terras waar belegeringen konden worden gespeeld. Op de voorgrond stonden zuilen waarvan op de afgebeelde gravure alleen de voetstukken staan aangegeven. Het middendeel van het podium kon worden overhuifd. De onderkant van dit plafond, het ‘uitspansel’, werd beschilderd met voorstellingen van het firmament.

Maar Yates gaat nog verder. Ze oppert dat Fludd hier niet zomaar een theater heeft afgebeeld, maar het Globe-theater, het vaste theater van het acteursgezelschap waartoe Shakespeare behoorde en waarin diens stukken werden gespeeld. Het eerste Globe-theater was in 1613 afgebrand, maar een tweede Globe verrees op de fundamenten van de eerste en was er, naar men aanneemt, een getrouwe kopie van. Niemand weet evenwel precies hoe beide theaters er hebben uitgezien. De nieuwe Globe werd in 1644 verwoest. Moderne reconstructies berusten op indirect materiaal als tekeningen van andere theaters en toneelaanwijzingen. Het is denkbaar dat Fludd ons een waarheidsgetrouwe voorstelling van dit legendarische theater heeft nagelaten.

Yates noemt dit een ‘adembenemende mogelijkheid’ en dat is het. De hypothese dat een theater dat al lang met de grond gelijk is gemaakt, waar geen bouwtekeningen of schetsen van bestaan, waar geen splinter van over is, een astrale pendant had in een occult geheugensysteem en dat we daar drie, vier eeuwen later nog in kunnen ronddwalen, heeft voor mij voldoende esthetische bekoring om alle nuchtere authenticiteitsvragen naar de achtergrond te dringen. Sommige hypothesen zijn te mooi om onwaar te zijn.

Het theater van Fludd illustreert zo op onverwachte wijze de conserverende waarde van geheugensystemen. Al die imaginaire paleizen, tempels, abdijen en kathedralen bevatten immers niet alleen de zaken die door hun ontwerpers in bewaring werden gegeven, maar ook van allerlei dat min of meer toevallig mee naar binnen kwam, ongeveer zoals men in een grafkamer in het binnenste van een piramide niet alleen mummies en sarcofagen van duizenden jaren her aantreft, maar ook, tussen de windsels, het stuifmeel en de lucht van die tijd. De Geheugenkunst bewijst dat de ideeëngeschiedenis even opwindend kan zijn als archeologie. Yates is de Carnarvon van het geheugen.

■