Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 6]

De capitulatie voor het onvermijdbare
Het geresigneerde schrijverschap van Christa Wolf

Zomerspel door Christa Wolf Vertaling Tinke Davids Uitgever Van Gennep, 184 p., f 34,50
Nadenken over Christa T. door Christa Wolf Vertaling Tinke Davids Uitgever Van Gennep, 175 p., f 34,50

Gerda Meijerink

Het gebeurt niet vaak dat een uitgever ertoe komt een boek dat eerder in een niet erg geslaagde vertaling is verschenen opnieuw te laten vertalen en uit te geven. In het geval van Nadenken over Christa T. is dat een verstandig besluit geweest. Naast Kassandra en Geen Plek. Nergens, inmiddels beide door toneelbewerkingen in ons land bekender geworden dan de geschreven tekst alleen had kunnen bewerkstelligen, mag Nadenken over Christa T. niet ontbreken. Het is de roman waarmee Christa Wolf aan het einde van de jaren zestig haar reputatie vestigde. Alleen al in de Bondsrepubliek Duitsland zijn van dit boek, dat tot de moderne klassieken is gaan behoren, zo'n 350.000 exemplaren verkocht. Twintig jaar geleden veroorzaakte Nadenken over Christa T. vooral veel tumult wegens de subtiele maar tot dan toe onmogelijk geachte kritiek op het reëel existerende socialisme die het bevatte. Nadenken over Christa T. was vooral nadenken over de plaats van het individu in een samenleving waarin het woord collectief het sleutelwoord voor het handelen maar vooral ook voor het denken was.

De achtergrond van het boek vormde de Hongaarse opstand in oktober 1956, die voorgoed een einde maakte aan de illusie dat het socialisme ruimte zou bieden aan gevoel, twijfel, fantasie en moraal. Nu er ruim twintig jaar zijn verstreken, is het de vraag of de politieke betekenis van Nadenken over Christa T. door een argeloze lezer kan worden begrepen. Wie de toespellingen op de politieke realiteit niet kan plaatsen en tussen de regels slechts wit papier ziet, leest dan niet een roman over een bepaald tijdperk in de ontwikkeling van de DDR, maar een boek waarin een vertelster de erosie van de herinnering aan een gestorven vriendin schrijvend probeert te bestrijden. De herinnering, het beeld van die vriendin, is te fragmentarisch en vraagt om rangschikking en ordening. De vertelster ervaart echter dat rangschikking en ordening niet een keten is, het leven van Christa T., geen enkel leven, kan in een keten van oorzaken en gevolgen worden gevat, het enige wat mogelijk is, is de Annäherung, de ‘benadering’ van wat het leven voor de ander heeft betekend. Nadenken over Christa T. is daardoor vooral ook een roman die over het probleem van het schrijven gaat, schrijven als een vorm van nadenken over een werkelijkheid die zich onttrekt aan waarneming en verklaring. De universaliteit van dat gegeven geeft de roman zijn betekenis en maakt het literaire gehalte ervan uit. De twintig jaar die deze roman nu oud is, heeft ervoor gezorgd dat hij zich heeft kunnen verzelfstandigen en dat betekent pure winst voor de lezer.

Motoren

Ter gelegenheid van de zestigste verjaardag van Christa Wolf, dit voorjaar, is tegelijk met de Duitse uitgave de roman Zomerspel verschenen. De Duitse titel (Sommerstück) maakt meer dan de Nederlandse titel duidelijk dat Christa Wolf in haar nieuwe roman met personen en handelingen omgaat alsof het leven zich op een toneel voltrekt. De regisseur van dit toneelstuk, dat zich tijdens een overdadige zomer op het Mecklenburgse platteland afspeelt, is de herinnering die zich ervan bewust is herinnering te zijn. Deze regisseur laat mensen opkomen en weer afgaan, brengt hen tot spreken en handelen, legt hen het zwijgen op. Weer, als in Nadenken over Christa T. is het schrijven over die lang geleden zomer een schrijven tegen de vergetelheid... ‘Het kwam voor dat we ons afvroegen hoe we eens aan deze jaren zouden denken, wat we elkaar en anderen daarover zouden vertellen. Maar we hebben niet echt geloofd dat onze tijd beperkt was. Nu alles voorbij is, Bella ons voorgoed heeft verlaten, Steffi dood is, de huizen verwoest zijn, wordt het leven overheerst door de herinnering.’

Christa Wolf

Plaats van handeling is een dorp waar een paar oude huizen en boerderijen bewoond worden door intellectuelen en kunstenaars die een zomer lang hun droom van harmonie en samenzijn uitleven. Centrum vormt het huis van Ellen en Jan, respectievelijk een schrijfster die zich in een creatieve crisis bevindt en een literatuurwetenschapper. Achter deze personages is het paar Christa en Gerhardt Wolf duidelijk herkenbaar zoals het voor insiders niet moeilijk zal zijn ook de andere figuren in de roman te relateren aan vrienden en kennissen rond het echtpaar Wolf. Alomtegenwoordig is de zomer, eerst als een welkom genoegen, allengs als een bedreiging, als een noodlot dat zich in de vorm van een brand ook voltrekt. Zoals ook het gevoel van geluk en harmonie waaraan alle betrokkenen zich laven van begin af aan bedreigd is door onbegrip en afscheid, door ziekte en dood. In en om het dorp is een moderne samenleving bezig zich te ontwikkelen. Oude huizen vervallen, met de natuur wordt korte metten gemaakt, gezinnen vallen uiteen, de jeugd rijdt op knallende motoren en vernielt wat er nog aan schoons voorhanden is. De intellectuelen en kunstenaars proberen te redden wat er te redden is, verzamelen antiek, restaureren hun huizen. Ook het idealisme dat hen ooit als vrienden samenbracht, wordt met moeite verdedigd tegen de scepsis en het pragmatisme.

Bekende motieven uit het oeuvre van Christa Wolf keren in dit boek terug: de rituelen van de gezamenlijke maaltijden, de aandacht voor het voedsel, de liefde vooreen bloeiende boom, de

Vervolg op pagina 11