Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 3]

Tegen het digitalistengebroed
Harry Mulisch' liefde voor de coïncidentie

Het beeld en de klok door Harry Mulisch Uitgever De Bezige Bij, 95 p., f 24,50

Frans de Rover

Met de publikatie van De aanslag (1982) leek er in het schrijverschap van Harry Mulisch iets afgerond: mythische verbeelding harmonieerde met het schrijven van geschiedenis. Maar deze roman lijkt op nog andere wijze een keerpunt. Wanneer een boek een dermate (ondoorgrondelijk) succes heeft, moet dat voor een schrijver een gevoel van voldoening, van overwinning oproepen: immers, de creatie krijgt grenzeloos erkenning. Mulisch bleef niet langer ‘wereldberoemd in Nederland’; hij werd hel wérkelijk.

Na De aanslag wekt Mulisch de indruk letterlijk álles te durven. Met Hoogste tijd schreef hij een hoogtepunt van intertextualiteit: leunend op Shakespeare creëerde hij vanuit literatuur ‘werkelijkheid’. Leunend op zijn eigen oeuvre, waartegen hij ironisch knipoogt, schrijft hij nu in hoog tempo, met een schijnbaar nonchalante virtuositeit, een mini-tegenoeuvre. Die ontwikkeling zette feitelijk al in met De gezochte spiegel (1983), waarin het niet-geschreven werk (en niet-geleefde leven) van Harry Mulisch werd opgenomen. Hij kreeg de smaak van dit genre te pakken in De pupil (1987): gezeten naast een schatrijke Vlaamse dame in een stoeltjeslift naar de krater van de Vesuvius kwamen een jonge schrijver in tegengestelde richting de belangrijkste personages uit het werk van Harry Mulisch tegemoet. De setting is dan die van de beau monde, riches en nouveaux riches, kunstluizen, kunstenaars en intellectuelen, wereldburgers. Ze figureerden en werden ontmaskerd in De elementen (1988).

Wie tot zulke hoogten stijgt, verteltechnisch én inhoudelijk, diens val wordt door het publiek (heimelijk) gewenst: in Voorval (1989) blaast de wind zo'n overmoedige Mulisch-alter ego, een ingenieur, van de vijfenvijftigste verdieping van zijn ambitieuze torenbouwwerk. Maar de schrijver is Heer en Meester van de kosmos, dus op de negenenveertigste verdieping wordt de ingenieur door dezelfde pneuma weer naar binnen geblazen. Woeste hoogten, tijd en ruimte, - ‘deze grote zoon van Haarlem’ (dixit Laurens Janszoon Coster) heeft alles binen hand- en oogbereik.

Wederom letterlijk. Met dezelfde jongensachtige Schwung waarmee de hier genoemde verhalen geschreven zijn, is er nu al weer een nieuwe Mulisch: Het beeld en de klok. Terug in zijn vaderstad Haarlem wekt een figuur die aangeduid wordt als ‘de meester’ (en geen lezer kan er aan twijfelen dat het om Harry Mulisch gaat) ‘met een knipoog’ het bronzen standbeeld tot leven van Laurens Janszoon Coster - in Nederland wereldberoemd als de uitvinder van de boekdrukkunst.

De novelle opent met de zinnen: ‘Er zijn natuurlijk vaker beelden van hun sokkel gekomen, dat weet elk kind, maar het is denkelijk lang geleden, dat dat voor het laatst is gebeurd. De tijden zijn er niet meer naar.’ Verteld vanuit het perspectief van het wandelende beeld wordt een voettocht door Haarlem beschreven; de meester wil daar een horloge kopen. Hij verhaalt van een zojuist gemaakte vliegreis naar Australië, vanwaar hij via een bezoek aan zijn oude moeder in San Francisco is teruggekomen. Tijdens de vlucht van Brisbane naar de Verenigde Staten, op de eerste dag van de Australische lente (30 september), passeert het vliegtuig de evenaar op het (denkbeeldige) punt waar ook de datumgrens loopt. De meester geraakt in grote opwinding: ‘Besef toch wat er gebeurt! (...) Wij hebben vandaag de eerste lentedag gehad, en over een paar minuten gaan wij diezelfde dag nog eens overdoen, voor de tweede keer doorleven, maar nu als de eerste herfstdag! Gedurende een etmaal zullen wij onze eigen dubbelgangers zijn! Direct komt dat punt, die overgang... dat is toch... dat is toch zoiets als... het Gulden Vlies!’

Het is uit de titel al af te lezen: dit boek gaat over een beeld en over de tijd: in geen ander werk van Mulisch wordt in zo'n kort bestek zo vernuftig en verbluffend met allerlei theorieën over tijd en meetkunde gegoocheld. Wat de meester aan rekenwerk ten beste geeft, doet ook het beeld, dat toch ‘uit ervaring’ meer van tijd zou moeten weten, versteld staan. Ik schaar mij aan de zijde van het beeld, met name wanneer de meester uit zijn toverdoos de hoek van honderdacht graden haalt; die komt voor in de wijzerstand van horloges, in reclamefolders (altijd op tien over tien), maar heeft ook te maken met een pentagon en de ‘ziel’ daarvan: het lijnenspel van het pentagram - het embleem van de pythagorese broederschap. Met als climax: ‘En diezelfde hoek van honderdacht graden - maar dat zou ik eigenlijk alleen Pythagoras zelf moeten toevertrouwen - vind je als je een lijn van Amsterdam naar Brisbane trekt en van Brisbane naar San Francisco.’ Tijd, meetkunde, moeders: zoals het klokje bij (Mulisch') moeder thuis tikt, tikt het nergens.

Aan het slot van de tocht nemen de reus en de mens afscheid: ‘De kerkklok sloeg twee uur en de meester reikte mij zijn hand: een kleine warme, waar ik voorzichtig mijn grote koude omheen legde.’

Spiegels, spiegels. Gezochte spiegels? Bij Mulisch bestaat geen toeval; god zij dank - er zit absoluut systeem in de gekte van dit schrijverschap. Ik trek een enkele lijn.

Don Juan

Wie met de hierboven geciteerde zinnen een verhaal opent en besluit, verwijst natuurlijk onmiddellijk naar dat beroemde beeld dat eerder van zijn sokkel gekomen is: het grafbeeld van de gedode vader van een verleide vrouw die zijn moordenaar, Don Juan, die hem op zijn graf bespot, de kille hand druk en hem wraakzuchtig meetrekt de dood in. Vanuit het toneelstuk El burlador de Sevilla y convidado de piedra (1630) (De vrouwenverleider van Sevilla en de stenen gast) van de Spaanse schrijver Tirso de Molina begon (het beeld van) Don Juan zijn zegetocht door de wereldliteratuur. Via bewerkingen van (onder anderen) Molière (1665), Mozart (1787) en Byron (1819-1824) eindigde die tocht in onze tijd met het blijspel van Max Frisch, Don Juan oder die Liebe zur Geometrie (1953).

Harry Mulisch, tekening Dirk Wiarda

Freud ligt (wederom) op de loer, en de Don Juan van de Nederlandse literatuur - Harry Mulisch dus - weet dat maar al te goed. Ik heb hierboven al iets over zijn rekenpartijen en - praktijken gezegd; namen en jaartallen doen het bij Mulisch ook altijd leuk. Het beeld van Laurens Janszoon Coster is door de beeldhouwer Louis Royer in 1856 gegoten en naar Haarlem vervoerd (de novelle bevat hierover een plastische beschrijving). In 1856 werd ook Freud geboren én werd in Londen de Big Ben geïnstalleerd: ‘Niet te verwarren met de Big Bang overigens - ofschoon ook dat samenhing. Sinds hij Big Ben in de oorlog dagelijks over de engelse radio had gehoord, vertegenwoordigde het geluid van die klok voor hem de absolute stem van de hoop.’ De naïeve lezer zal alleen maar denken: 1856 was een goed jaar. Het gieten van dat beeld van de uitvinder van de boekdrukkunst, de geboorte van de ontdekker van het Oidipous-complex, de installatie van een toren met hoopgevend klokkespel. Tja - als het allemaal niet waar was, zou je het niet geloven. En de meester weet van de prins geen kwaad: ‘Ik bedoel niets. Ik bedoel nooit iets. Ik laat je alleen maar zien hoe het is, wat er gebeurd is, en op welke plaats.’

De zeldzaam lichtvoetige toon waarop voor Mulisch' thematiek de diepste waarheden verkondigd worden, heeft ongetwijfeld te maken met een andere literaire toespeling. Met de vertelstructuur van deze novelle plaatst Mulisch zich in de traditie die hier ten lande ooit (in 1835) door Jacob Geel en zijn Gesprek op den Drachenfels is ingezet: een ‘querelle des anciens et des modernes’. Toen ging het om de tegenstelling Classicisme-Romantiek, een twistgesprek over de waarde van de moderne literatuur.

Ook bij Mulisch gaat het (maar natuurlijk metaforisch) om een uitval naar de moderne tijd: de aanduiding van de tijd op horloges: ‘Digitaalhorloges waren voor mensen, die niet met vulpennen schreven maar met ballpoints; iemand met een digitaalhorloge beschouwde hij niet werkelijk als een mens. De spastisch veranderende cijfers van een digitaalklok, onafgebroken verkrampend als bij een epileptische aanval, of als iemand die een zweepslag krijgt, drukten oppervlakkig gezien beter de aard van de tijd uit dan wijzers op een wijzerplaat; maar alleen het lineaire aspect, het stompzinnige na-elkaar, en dat bovendien in mootjes gehakt. Filosofisch was dat een blunder, vergeleken met wijzers op een wijzerplaat, die nooit stilstonden en die de tijd niet alleen tijdelijk maar ook ruimtelijk uitdrukten en daarmee nog bezield verbonden waren met de zonnewijzer, dat wil zeggen met de plaats en de continue beweging van zon en schaduw, dat wil zeggen met de volledige werkelijkheid zelf.’ Een lang citaat, lange zinnen op een bijna bezwerende toon. Ze raken dan ook de kern van de novelle; tijd-in-ruimste-zin is de obsessie van Mulisch en het ‘digitalistengebroed’ moet het niet wagen daar aan te komen.

Tijd en werkelijkheid zijn ook met dit boek verbonden door de opdracht. Mulisch is uiterst karig met opdrachten, maar in deze novelle heeft hij laten drukken: ‘Aan de nagedachtenis van Hein Donner, mijn aartsvriend.’ Donner overleed enkele weken na de voltooiing van het manuscript; van hem is de intrigerende uitspraak: ‘De notie tijd bij Mulisch is een zeer diepe.’ De novelle lijkt hem op het lijf geschreven, te meer omdat ‘het beeld’ dat met de meester converseert, wel iets van Donner wegheeft. Maar Donners dood kwam volkomen onverwacht, althans die kon geen rol spelen op het moment dat Mulisch zijn verhaal schreef. Dit soort wisselwerkingen tussen fictie en werkelijkheid bij Mulisch kunnen angstaanjagende vormen aannemen; soms schijnt hij de magiër die hij in zijn boeken is. Je moet maar durven.

Aan het eind van het gesprek probeert het beeld het afscheid te rekken en nog wat tijd te ontstelen aan de eeuwigheid, maar de meester is onverbiddelijk: ‘Hij gaf mij weer een knipoog, - nu met zijn andere oog, - draaide zich om en liep in de richting van het stadhuis.’ Wat hij achterlaat is een monument - in velerlei betekenis. Ik kan over de novelle slechts in de terminologie van het verhaal spreken: het is een meesterwerk en ik weet niet of ik dat ironisch zeg.

■