Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 8]

Een fraai staaltje ‘onder professoren’
De details van Jan Romeins hoogleraarsbenoeming

De stoelendans rond Jan Romein De perikelen rond de benoeming van dr J.M. Romein tot hoogleraar geschiedenis aan de Gemeentelijke Universiteit van Amsterdam 1938-1939 door Bart Hageraats Uitgever Heureka, 144 p., f 24,90

Bert Zeeman

Het zal wel weer de ironie van de geschiedenis zijn. De universiteit die ruim vijftig jaar geleden weigerde een van Nederlands beroemdste historici van deze eeuw tot hoogleraar te benoemen (en daar een jaar later overigens gedwongen weer op terugkwam), gaat de betrokkene nu eren met de instelling van een naar hem vernoemde bijzondere leerstoel. De universiteit: (natuurlijk) de Universiteit van Amsterdam; de betrokkene: de historicus Jan Marius Romein. De leeropdracht van de nieuw aan te stellen hoogleraar betreft de geschiedenis van de geschiedschrijving en van de politieke ideeën. De brede opvatting van geschiedschrijving, door Romein zo vaak gepropageerd en in de benoemingsprocedure tegen hem gebruikt, krijgt aldus vaste grond onder de voeten in Romeins Alma Mater.

In grote lijnen zijn de perikelen rond de benoeming van Romein tot hoogleraar in de jaren 1938-1939 wel bekend. Na de dood van de bijzonder hoogleraar vaderlandse geschiedenis Theissen en de pensionering van de gewoon hoogleraar algemene geschiedenis H. Brugmans, staat de Gemeentelijke Universiteit van Amsterdam voor de invulling van twee vacatures. De faculteit der letteren en filosofie besluit Romein voor te dragen voor de vacature algemene geschiedenis en I.J. Brugmans voor de vacature vaderlandse geschiedenis. Deze invulling valt niet in goede aarde bij het college van curatoren van de universiteit, dat de formele voordracht doet aan de gemeenteraad van Amsterdam. Er wordt door de curatoren getwijfeld aan Romeins wetenschappelijke kwaliteiten en, vooral, aan zijn politieke instelling. In de definitieve voordracht aan de gemeenteraad heeft Romein dan ook moeten wijken voor de numero twee op de faculteitsvoordracht voor vaderlandse geschiedenis, Tenhaeff, terwijl de curatoren in plaats van I.J. Brugmans de numero twee van de faculteitsvoordracht voor algemene geschiedenis, Van Winter, nomineren. Romein wordt mede op basis van adviezen vanuit de letterenfaculteit gepasseerd.

De beslissende slag wordt vervolgens in de Amsterdamse gemeenteraad gevoerd. De algemene verwachting dat de fracties van de SDAP en de CPN, die samen een meerderheid in de raad vormen, Romein zullen benoemen, wordt niet bewaarheid. Terwijl de woordvoerder van de SDAP in gloedvolle bewoordingen de kandidatuur van Romein verdedigt, wordt de beslissende stem tegen hem uitgebracht door zijn vroegere geestverwant uit de CPN, David Wijnkoop. Romein is volgens de communisten van het rechte pad afgeweken en kan derhalve niet op hun steun rekenen. In de definitieve stemmingen op 19 oktober 1938 voor de vacature algemene geschiedenis legt hij het dan ook af tegen Tenhaeff, terwijl voor de bijzondere leerstoel vaderlandse geschiedenis curatoren-favoriet Van Winter gepasseerd wordt door Van Gelder.

Jan Romein

De problemen zijn daarmee echter niet voorbij. Van Gelder ziet bij nader inzien af van zijn benoeming, waarop de letterenfaculteit opnieuw met een voordracht moet komen. Zij draagt Van Winter als eerste voor en plaatst Romein nu op de tweede plaats. De curatoren grijpen opnieuw in: zij verwijderen Romein van de voordracht aan de gemeenteraad. Dit keer kan Romein echter bij de stemmingen in de raad rekenen op de steun van de communisten. Wijnkoop verklaart dat zowel de veranderde internationale situatie als de veranderde houding van Romein ten opzichte van de Sovjetunie deze ommezwaai van de CPN rechtvaardigen. In de stemming op 31 mei 1939 wordt Romein vervolgens met de kleinst mogelijke meerderheid verkozen: hij krijgt eenentwintig stemmen, terwijl negentien stemmen op Van Winter worden uitgebracht.

Nog is de benoeming echter niet rond. Formeel moet deze namelijk nog door de Kroon bekrachtigd worden. De curatoren doen na hun nederlaag in de gemeenteraad verwoede pogingen de minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen. Slotemaker de Bruïne (CHU), te bewegen die bekrachtiging niet te verlenen. In de rechtse pers wordt fel tegen de benoeming van de ‘marxistische’ Romein geageerd, maar zonder resultaat. Op 6 juli 1939 wordt Romeins benoeming tot bijzonder hoogleraar in de vaderlandse geschiedenis aan de Gemeentelijke Universiteit door de Kroon definitief bekrachtigd.

Stalineezen

Dit fraaie staaltje ‘onder professoren’ wordt door Bart Hageraats in De stoelendans rond Jan Romein op adequate wijze uit de doeken gedaan. Zoals gezegd, in grote lijnen waren de benoemingsperikelen wel bekend, maar op een aantal punten geeft Hageraats waardevolle aanvullingen. Zo heeft hij na lang zoeken beslag kunnen leggen op de nota van Slotemaker de Bruïne aan de ministerraad, waarin deze zijn overwegingen uiteenzet waarom hij ondanks de druk van de curatoren toch wil overgaan tot de bekrachtiging van de benoeming van Romein door de gemeenteraad. In deze nota maakt Slotemaker klip en klaar duidelijk dat hij een tegenstander is van het betrekken van iemands politieke overtuiging bij de benoeming tot hoogleraar. Dat Romein eventueel communist is, doet volgens hem niet ter zake.

De toevoeging van een bloemlezing uit kranteartikelen over de benoemingskwestie verhoogt de aantrekkelijkheid van Hageraats' studie aanzienlijk. Wijnkoops ommezwaai wordt in een artikel van Ko Beuzemaker in het Volksdagblad onder de titel ‘De consequente houding der Communistische Partij’ op een prachtige manier rechtgebreid, terwijl het Belgische Vooruit terecht verwijst naar het gedraai van de ‘Stalineezen’. De Telegraaf weet na Romeins definitieve benoeming te melden dat er ‘zoo langzamerhand een onhoudbare toestand ontstaan’ is. De Amsterdamse universiteit dreigt te ontaarden in een marxistisch bolwerk door het eenheidsfront van communisten en sociaal-democraten in de Amsterdamse gemeenteraad.

Romein zelf komt in Hageraats' studie een beetje te voorschijn als de vermoorde onschuld, waartegen rechtse krachten, tijdelijk gesteund door zijn vroegere communistische geestverwanten, komplotteerden. Romein had recht op zijn benoeming, en wie zal dat vandaag de dag nog willen betwijfelen, lijkt hij te willen zeggen. Maar Hageraats gaat soms wel erg ver in zijn verdediging. De kwestie of Romein in De erflaters van onze beschaving plagiaat heeft gepleegd, onlangs door Lex Dura in Vrij Nederland van 25 februari jongstleden nog eens aan de orde gesteld, wordt door Hageraats geheel goedgepraat. En de vraag of er enig verband heeft bestaan tussen Romeins professorale ambities en zijn uittreden uit de CPN, dat volgens zijn critici in oktober 1937 had plaatsgevonden, wordt door hem afgedaan met verwijzing naar de door Romein zelf aangegeven breuk tussen hem en de partij in 1927. Angenies Brandenburg besteedde hier onlangs in haar proefschrift over Romeins vrouw, Annie Verschoor, ook al aandacht aan. Dit is een nog niet geheel opgeloste kwestie, waarover Romeins toekomstige biograaf zich nog maar eens zal moeten buigen. Voor de eigenlijke benoemingsperikelen kan hij in ieder geval op Hageraats steunen.

■