Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 6]

De zeggingskracht van het verzwegene
J. Bernlefs bedrieglijke eenvoud

Vallende ster door J. Bernlef Uitgever Querido, 87 p., f 18,50

Wim Vogel

De tekst beslaat maar tachtig bladzijden, ruim gezet met veel wit. Als ik twee uur later Vallende ster wegleg, is de novelle door terugbladeren en nog eens lezen voor mij uitgedijd tot een geraffineerde roman waarvan het beperkte aantal woorden een maximale inhoud heeft gekregen.

Uit zijn essays die hij in 1987 in Op het Noorden verzamelde, bleek dat Bernlef van kunstenaars houdt die zichzelf in hun werk nooit helemaal gewonnen geven, die bewust wat achterhouden. De kunstbeschouwer zal daardoor een detective moeten zijn ‘die op grond van wat voorwerpen en nagelaten sporen tot een conclusie komt’.

Dat credo belijdt Bernlef ook in eigen werk. Taal is voor hem altijd al een schamel instrument, niet bij machte de gecompliceerde wereld van zijn hoofdfiguren weer te geven. Die verliezen dan ook hun stem (Meeuwen), spreken een taal die voor anderen onbegrijpelijk is (Onder ijsbergen en Hersenschimmen). Ook in Publiek geheim zijn de wezenlijkste woorden de niet-officiële, de niet-getolereerde.

In Vallende ster koppelt de auteur deze visie aan het andere belangrijke motief uit zijn werk: zijn weinig heroïsche opvatting van het leven. Hij beschrijft de laatste uren van een vroegere variété-artiest Wim Witteman die, uitgewoond door kanker, in hallucinerende en zeer fragmentarische beelden zijn leven, en daaruit vooral zijn haat-liefdeverhouding met zijn autistische broer Peter nog eenmaal beleeft. Wat hij op de drempel van de dood nog net niet kwijt is, is taal. Woorden betekenen nog iets voor hem. Hij herinnert zich flarden uit zijn laatste theaterstuk, een monoloog van Beckett: ‘Geboorte werd hem zijn dood. Nog eens. Woorden schieten te kort. Sterven ook. Geboorte werd hem zijn dood. Sindsdien die lijkegrijns. Op naar het deksel dat komen zal. In wieg en ledikant. Aan de borst van de eerste afgang. Bij de eerste misstapjes. Van mamma naar juf en weer terug. De hele weg. Heen en weer gekaatst. Tot nu. Deze nacht.’ Zinnetjes uit deze monoloog zwerven door de novelle. Zij vormen een spoor naar het onvermijdelijk einde. Vorm en inhoud zijn op die manier bijzonder knap op elkaar afgestemd.

Touw

Zijn leven lang heeft Wim Witteman met zijn oude dienstmakker Henk een komisch duo gevormd. Hun sterkste nummers waren die waar zo min mogelijk woorden aan te pas kwamen, die hadden de grootste zeggingskracht. Wanneer variété-artiesten steeds minder gevraagd worden en Henk een heus alcoholprobleem krijgt, wordt Wim in de nadagen van zijn ‘carrière’ uitgenodigd een rol te spelen in Wachten op Godot van Samuel Beckett. In zijn rol van Pozzo wordt hij geacht de stomme Lucky over het toneel met zich mee te slepen. In zijn ene hand klemt hij een zweep, zijn andere houdt het touw vast dat om de hals van Lucky is geslagen, een situatie die hem herinnert aan zijn jeugd waarin hij door zijn ouders verplicht werd op zijn vrije dagen te wandelen met zijn iets oudere broer Peter. Om weglopen te voorkomen, werd ook Peter aan een touw vastgebonden.

Die autistische broer is feitelijk de belangrijkste, want meest raadselachtige figuur van de novelle. Waarom weigert hij na een psychiatrische behandeling ooit nog te praten? Waarom werd hij gefascineerd door alles wat rond was en rond kon draaien? Waarom sprong hij met stoel en al van hetzelfde dak waarop Wim eens naar een vallende ster had gekeken? Wim komt in zijn ziekenhuisbed niet veel verder dan het stellen van die vragen. Voor de lezer is het duidelijk dat de innige band die er tussen de broers bestaan moet hebben, geleidelijk aan weer aangetrokken wordt. Ook Wim heeft in zijn laatste uren steeds minder greep op de woorden; hij weet zich steeds minder verbonden met de dingen om zich heen en ook hij voelt zich tenslotte in de cirkelende beweging van een draaikolk uit dit leven wegglijden. Het laatste woord dat het verplegend personeel uit zijn mond hoort is ‘Mamma’, en dan is ook die cirkel weer gesloten.

Als Pozzo in Wachten op Godot genoeg heeft van het gezever van de zwervers Estragon en Vladimir verdwijnt hij van het toneel, Lucky met zich meeslepend. Zijn laatste claus luidt: ‘Wilt u me nou alstublieft niet langer treiteren met uw praatjes over tijd? Wat een waanzin! Wanneer! Wanneer! Op een dag, is dat u niet voldoende? Op een dag, gelijk ieder andere, is hij stom geworden, op een dag ben ik blind geworden, op een dag worden we doof, op een dag zijn we geboren, op een dag zullen we sterven, op dezelfde dag, op hetzelfde ogenblik, is dat u niet voldoende? Schrijlings op het graf baren ze, een ogenblik schittert de dag en dan is het opnieuw nacht. Vooruit!’ En zo zijn de twee broers en hun twee spiegelingen op het toneel exponenten van Bernlefs kijk op menselijk leven dat verdwaalt, dat verdwijnt en dat hoogstens wat sporen achterlaat.

Vallende ster is een knappe novelle van een bedrieglijke eenvoud. De waarheid omtrent Wim en Peter Witteman blijft verborgen, ook hun leven lijkt gemaakt van dezelfde stof als waar dromen uit bestaan. Die eenzaamheid, en de ongrijpbaarheid als van een vallende ster, maken de novelle tragisch en beklemmend. ■