Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 8]

‘Geen echte socialist - maar hij bezat mededogen’
Alistair Hornes officiële biografie van Harold Macmillan

Macmillan 1894-1956 Volume I of the Official Biography Uitgever Macmillan, 537 p., f 70, - Importeur Nilsson & Lamm

Hugo Arlman

De naam ‘Harold Macmillan’ wekt associaties op met een vertrouwd en ogenschijnlijk veilig verleden, roept beelden op van een rijzige man met stiff upper lip, volle snor en slcchtzittende pakken, op persfoto's met Eisenhower, de Gaulle, Chroesjtsjov, Kennedy en herinneringen aan de tijd van you never had it so good. Voor mensen met een geheugen dat dieper reikt, misschien nog aangevuld met vage noties over ‘Suez’, de ‘Profumo-affaire’ of de weigering van de Gaulle Groot-Brittannië toe te laten tot de EEG.

De foto's uit de laatste jaren voor zijn dood in 1986 toonden slechts een broze, licht voorovergebogen, bejaarde man met melancholisch ogende, naar beneden hangende wenkbrauwen, die - inmiddels in de negentig en Earl of Stockton - in het House of Lords het hardvochtige beleid van de regering-Thatcher hekelde.

Alistair Hornes eerste deel van de officiële (door Macmillan zelf geëntameerde) biografie stopt op 10 januari 1957, de dag dat hij de leiding van de zittende Conservatieve regering van Anthony Eden overnam. Horne schetst de voorgeschiedenis: achtergrond, familie, huwelijk, verwondingen in de Eerste Wereldoorlog, begin van zijn politieke loopbaan, de Tweede Wereldoorlog, de weg naar Downing Street.

De aantrekkingskracht van dergelijke biografieën ligt voor een belangrijk deel in het cliché van ‘de man achter de politicus’. Publieke figuren hebben om allerlei redenen de begrijpelijke neiging zich te presenteren - of steeds meer te láten presenteren - als rationele, bedachtzame, goedgeïnformeerde lieden die zonder gehinderd te worden door afleidende emoties, doelgericht en weloverwogen beslissingen nemen ‘in het landsbelang’. Ze hebben er zelf niet alleen baat bij de zaken zo voor te stellen, het vervult ook een functie ten opzichte van de samenleving waarover ze waken. ‘Government is a bit of a confidence trick, if people start to lose confidence, you land in a lot of trouble,’ laat een van de weinige romanschrijvers die de politiek tot onderwerp maakte, C.P. Snow, in A Coat of Varnish iemand zeggen.

Het contrast tussen ‘de hogere politiek’ en de basale werkelijkheid van het gewone leven maakt veel biografieën, autobiografieën of dagboeken tot fascinerende lectuur. Harold Nicolson was in 1919 als Brits diplomaat een van de auctores intellectuales van het Verdrag van Versailles, terwijl hij tegelijkertijd vanuit het Majestic Hotel in Parijs, bevangen door jaloezie en gekwetstheid, de hartstochtelijke verhouding tussen zijn vrouw, Vita Sackville-West, en Violet Trefusis probeerde te torpederen; John Kennedy kon - ongetwijfeld juist tijdens de Cuba-crisis - niet zonder de consumptie van enkele dames per dag, zo vernamen we pas later; Neerlands veel geroemde chef van de inlichtingendienst in de oorlog, J.M. Somer, schreef zelf dat, tussen de beraadslagingen met koningin en minister-president door, ‘bij de gedachte aan blondkopje de ochtendpap hem in de keel stokte’.

Met Churchill, Casablanca 1943

Melancholie

Achter Macmillans façade van onberispelijkheid en unflappability - een vorm van onverstoorbaarheid door alle woelingen heen en een term die als epitheton ornans onverbrekelijk aan hem verbonden zou worden - school een man die zijn leven lang geteisterd werd door zware aanvallen van melancholie, in het Macmillan-jargon black dogs geheten en wiens verdriet in zijn persoonlijk leven door een goede bekende werd beschreven als ‘the grit in the oyster that made him Prime Minister’.

Macmillan trouwde in 1920 met Lady Dorothy Cavendish, de dochter van de Engelse gouverneur-generaal in Canada, de Duke of Devonshire. De familie was oud, puissant rijk, ‘niet slim of intellectueel maar sluw’. De ‘Cavendish vrouwen hadden de reputatie highly sexed te zijn,’ schrijft Horne, ‘en het schijnt dat Macmillan (net als Churchill) weinig waarde hechtte aan de fysieke kanten van het liefdesleven.’ In 1929 begon Dorothy een verhouding met een van Macmillans vrienden en medeparlementariërs, Robert Boothby. Boothby was een man van snelle auto's en groots en meeslepend leven, iets minder geïnteresseerd in het onderdrukken van zijn vleselijke lusten dan Harold Macmillan en iemand van wie in die tijd politiek veel verwacht werd. De verhouding eindigde pas met Dorothy's dood in 1966.

Lady Cavendish was buitengewoon ambitieus, net als Macmillans moeder volgens Horne, ‘niet voor zichzelf’ maar voor haar directe omgeving. Hoe rücksichtslos ze in haar plaatsvervangende eerzucht was, bleek in het begin van de jaren vijftig. Macmillans jongste dochter Sarah hoorde per ongeluk op een studentenfeest dat niet Harold Macmillan maar Robert Boothby haar vader was, werd later in dat jaar - ongetrouwd - zwanger, maar door haar moeder gedwongen het kind te houden, omdat een abortus de carrière van de minister van Volkshuisvesting Harold Macmillan in gevaar zou kunnen brengen. Zelfs Boothby ging dat te ver: ‘Het was slecht van Dorothy. Het kwam voort uit haar schuldgevoel, maar het vermoordde Sarah’ (die enkele jaren later zelfmoord pleegde na aan de alcohol geraakt te zijn).

Macmillan heeft (eind jaren twintig) een scheiding overwogen, maar gruwde bij het idee haar geheel aan Boothby over te laten. Bovendien oefende ook zijn moeder, die grote invloed op hem had, sterke druk op hem uit het huwelijk op papier in stand te houden; een scheiding zou, ook toen al, zijn politieke vooruitzichten hebben kunnen schaden. ‘In strikt echtelijke zin was het huwelijk ten einde, Dorothy Macmillan vertelde meermalen dat ze “trouw was aan Bob”.’ Voor Harold Macmillan bleef het tot zijn dood een uiterst pijnlijk onderwerp. ‘Hij had een verdrietig en eenzaam leven,’ zei Dorothy's zuster, de Duchess of Devonshire later.

Fabians

Aan de oppervlakte zag het leven van Harold Macmillan er fraaier uit: telg van een familie die de gelijknamige succesvolle uitgeverij dreef, opleiding op Eton en Balliol College Oxford, een bij een mooie loopbaan passende vrouw getrouwd met goede connecties, zetel in het Lagerhuis voor de Tories vanaf 1924. In de jaren dertig gevolgd door een wat controversiële positie op de linkervleugel van de partij. ‘Hij was geen echte socialist,’ zei Labour MP Emanuel Shinwell ooit, ‘hij had ideeën geleend van de Fabians, maar hij bezat mededogen - een van zijn beste karaktertrekken.’ Hij behoorde tot de anti-appeasement lobby rond Winston Churchill en werd daarvoor - zij het mager - beloond: staatssecretaris op het ministerie van Bevoorrading, gevolgd door een vergelijkbare positie in 1942 op het Colonial Office. Pas aan het einde van datzelfde jaar kreeg hij een baantje toegeschoven dat onbetekenend leek maar hem belangrijke politieke invloed verschafte: gevolmachtigd minister in Algiers.

Tot zijn eigen voldoening trad Macmillan

[p. 9]

daar op als een soort ‘politiek commissaris’, als een uitnemend en handig bemiddelaar tussen grote, verschillende talen sprekende ego's als Eisenhower, de Gaulle, Bidault, Churchill en Eden. Naarmate de geallieerden meer terrein veroverden groeide Macmillans rol tot, zoals een tijdgenoot het noemde, ‘onderkoning van het Middellandse-Zeegebied’. Hij was medeverantwoordelijk voor de voorwaarden waaronder Italië capituleerde en de tijdelijke afspraken die, bij het verdwijnen van de Duitsers, in Griekenland noodzakelijk waren om de elkaar in de pan hakkende onderdelen van het verzet, tot enig bedaren te brengen. Zowel zijn unflappability als zijn gevoel voor humor kwamen hem daarbij zeer te stade. Opgesloten in de door Griekse communisten belegerde Britse ambassade in Athene, gekweld door gebrek aan drinkwater, loste Macmillan de ethische aspecten rond de vondst van de wijnvoorraad van de vroegere bewoner op met het officiële memo: ‘Ik heb besloten dat het tijdens belegeringen is toegestaan de champagne te drinken van de voormalige ambassadeur. Minister Harold Macmillan.’

Macmillan en Dorothy; aankomst op Downing Street 10, 1957

Massamoord

De laatste maanden van de oorlog zouden Macmillan confronteren met een affaire waarvoor hij tot aan zijn dood ernstig bekritiseerd zou worden: de uitlevering aan het leger van Stalin van enige tienduizenden Russen, van wie er velen afgeslacht werden of in de Goelag verdwenen. In essentie komen de beschuldigingen, met name verwoord door Nikolai Tolstoj in zijn boek The Minister and the Massacres, erop neer dat Macmillan een samenzwering op touw zou hebben gezet om vluchtelingen uit de vooroorlogse Sovjetunie op een presenteerblaadje aan de beulen van Stalin aan te bieden. Die vluchtelingen bestonden voor een belangrijk deel uit kozakken. Kaukasische eenheden die aan Duitse kant hadden gevochten, met hun families, en enige duizenden Witrussen die na de revolutie van 1917 naar het westen waren gevlucht.

Feit was dat de Witrussen niet onder de termen van Jalta vielen - waar de geallieerden hadden afgesproken elkaars landgenoten uit te wisselen - maar de Britse legereenheden konden begrijpelijkerwijs weinig genegenheid opbrengen voor deze Duitse bondgenoten, waaronder het Rogozhin Corps, de laatst overgebleven eenheid uit het oude tsaristische leger. Daarnaast voelden de geallieerde strijdkrachten ter hoogte van het Oostenrijkse Klagenfurt zich in het nauw gedreven door de dreigende aanwezigheid van honderdduizenden Duitsers en de politiek en militair onzekere verhoudingen met de partizanen van maarschalk Tito.

Macmillan meende destijds niet anders te kunnen doen dan de vluchtelingen uit te leveren, zich wel bewust van hun mogelijk lot. ‘Hen overdragen aan de Russen staat gelijk met hen veroordelen tot slavernij, mishandeling en waarschijnlijk de dood,’ schreef hij in zijn dagboek. ‘Weigeren zou een grove belediging tegenover de Russen zijn, en, tevens, een verbreking van de Jalta-akkoorden. We hebben besloten ze uit te leveren.’ Van het feit dat de Witrussen volgens ‘Jalta’ niet hadden hoeven worden uitgeleverd, was hij destijds waarschijnlijk onvoldoende doordrongen, bekende Macmillan tegenover Horne: ik ben bereid ‘de schuld op me te nemen’ de Witrussen ‘bij vergissing’ teruggestuurd te hebben, ‘maar ik kan alleen ervan beschuldigd worden een slecht advies of een verkeerd advies te hebben gegeven, een aanbeveling die verder ging dan onder Jalta nodig was. Ik kan er niet van beschuldigd worden daartoe bevelen te hebben gegeven.’

Na zes jaar Labour-bewind kwam Harold Macmillan pas in 1951 terug in het kabinet, als minister van Huisvesting onder een oude en niet meer geheel veerkrachtige Winston Churchill. Hij was intensief betrokken bij de pogingen Churchill - inmiddels in de tachtig - tot aftreden te bewegen. Gedoodverfde opvolger was Anthony Eden, maar ‘Winston was bang dat Anthony er een puinhoop van zou maken, dat is in essentie waarom hij zo lang bleef hangen’. Het zou tot april 1955 duren voordat Churchill toegaf en Eden premier mocht worden. Macmillan volgde Eden op bij Buitenlandse Zaken, zijn grote ambitie, maar werd na enige maanden overgeplaatst naar Financiën, ‘een geweldige klap’. Eden was jaloers op Macmillan (dat stamde al uit de oorlog) en wilde liever een zwakke minister op wie hij invloed had.

Suez

Het bracht Macmillan in een merkwaardige positie tijdens de Suez-crisis van 1956. Aan de ene kant was hij een van de haviken in het kabinet die sterk aandrongen op hardhandig en gewelddadig ingrijpen in Egypte. ‘Als Brittannië nu Nasser niet aanpakt, wordt het een tweede Nederland’; aan de andere kant, ondanks zijn goede persoonlijke contacten met Amerikaanse politici als Eisenhower en Foster Dulles, had hij geen directe verantwoordelijkheid voor, bij voorbeeld, het peilen van de Amerikaanse opvattingen ten aanzien van ‘Suez’. Macmillan had het plan bedacht de Israëli's bij de invasie van Egypte en de omverwerping van Nasser te betrekken (waardoor de Britten dachten een volkenrechtelijk alibi tot ingrijpen te krijgen), maar te veel belangstelling van zijn kant voor de operationele details werd door premier Eden afgestraft met uitsluiting van de beraadslagingen.

Hij verkeek zich overigens grondig in de Amerikaanse reacties op de gecombineerde Brits-Franse aanval op Egypte: ‘Ik denk niet dat er enig probleem van Ike te verwachten is - hij en ik begrijpen elkaar.’ Maar hij was ook de eerste die zwichtte voor de druk vanuit Washington dat weigerde een vinger uit te steken om de pond overeind te houden voordat de Britten zich hadden teruggetrokken uit de kanaalzone. In de cynische woorden van de latere premier Harold Wilson: Macmillan was ‘first in and first out.’

Op wonderbaarlijke wijze slaagde hij erin zijn standing in het kabinet en in de publieke opinie er niet onder te laten lijden. Toen Eden eind december 1956, politiek afgebrand, terugkeerde van een zonnige vakantie in de Caribische villa van Ian Fleming en de oudste kabinetsleden, Lord Salisbury en Lord Kilmour, de ministers polsten wie Eden zou moeten opvolgen met de zinsnede ‘Well, which is it, Wab or Warold?’ waren er maar drie stemmen voor Edens kroonprins R.A. Butler (RAB).

Butler was daar niet zo gelukkig mee. Macmillan had door handig manoeuvreren bereikt wat Butler, die uit Anthony Howards biografie over hem naar voren komt als een veel zachtmoediger mens, dacht dat hém toekwam. Diens echtgenote, Mollie Butler, was in 1987 nog steeds boos op Harold Macmillan: ‘Ik denk niet dat Mr. Macmillan, als hij al ooit ging wandelen in de vrije natuur, zou terugkomen met wilde bloemen in zijn zak, zoals RAB voor mij deed.’ Harold Macmillan had ook weinig reden gehad bij Dorothy met een veldboeket te komen aanzetten

■