Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

Niet meer dan een indruk
De verhalen van Nagieb Mahfoez

De moskee in de steeg door Nagieb Mahfoez Samenstelling en nawoord Richard van Leeuwen Uitgever Het Wereldvenster, 155 p., f 17,50

Oscar Niezen

Voor Nagieb Mahfoez is het korte verhaal eigenlijk te kort. Mahfoez is een briljant observator van zijn eigen volk: de dagelijkse beslommeringen van de Egyptenaren, het leven op straat, de enorme kloof tussen armen en rijken die elkaar toch voortdurend op straat tegenkomen, de Kafka-achtige bureaucratie en de verborgen verleidingen achter de getraliede vensters van oud-Cairo. Dat alles komt vooral tot zijn recht als de schrijver de tijd en de ruimte neemt om een familie, een groepje randfiguren of ‘slechts’ een hoofdfiguur te volgen. Wie romans als Miramar, Gebabbel aan de Nijl en de imposante Trilogie heeft gelezen komt tot de conclusie dat de korte verhalen van Mahfoez niet alleen voorstudies en stijloefeningen zijn, maar vaak ook enigszins slappe aftreksels of halfgelukte pogingen.

De gangbare uitgeverspraktijk om als kennismaking met een ‘nieuwe’ schrijver - in dit bijzondere geval een die de Nobelprijs ontving - eerst een verhalenbundel uit te brengen pakt bij deze auteur dan ook niet echt fantastisch uit. Dat betekent nog niet dat het vakmanschap van Mahfoez in De moskee in de steeg niet te ontdekken is. Vooral de verhalen die afkomstig zijn uit de bundel Café De Zwarte Kat (in Cairo verschenen in 1969) maken grote indruk. Zeer terecht haalde samensteller en (co-)vertaler Richard van Leeuwen vijf van de zestien verhalen uit die bundel. Het verhaal ‘Een foto’ bij voorbeeld, waarin Mahfoez aan de hand van een overlijdensbericht in een krant (in Egypte vaak compleet met een foto van het lijk) in enkele pagina's de emoties van zes mensen die de dode hebben gekend weet te schetsen; de lezer krijgt een indruk van de kringen waarin de dode verkeerde. ‘Schetsen’, ‘een indruk’ - je zou toch willen dat het iets verder ging.

Driekwart van de verhalen in De moskee in de steeg stamt uit de jaren zestig, toen Mahfoez - na zijn triomfperiode met Dickensiaanse realistische romans in de twee decennia ervoor - overstapte op andere, voor de Arabische literatuur experimentele technieken en thema's. De invloeden zijn duidelijk: absurdisme à la lonesco (onder andere in het verhaal ‘Onder de bushalte’ uit 1969) en vooral veel existentialistische somberheid en min of meer zinloos geweld à la Sartre, Camus en Hemingway. Deze thematiek past ook wonderwel bij het Egypte van die dagen, waar onvrede en oorlogsdreiging de sfeer bepaalden. Mahfoez beschrijft de gruwelen van de oorlog in het titelverhaal ‘De moskee in de steeg’ (1963) en in ‘De vlucht voor de dood’ (1965); beide verhalen eindigen met een noodlottig bombardement.

Frustraties

Een ander geslaagd verhaal is ‘De voorbijgangers’ (1965) waarin twee mannen en een vrouw, die elkaar al dertig jaar lang tijdens het spitsuur op straat tegenkomen maar nog nooit een woord gewisseld hebben, voor het eerst in gesprek raken. Noodgedwongen (oorlog, luchtalarm) zitten ze in een café te wachten en na de kennismaking besluiten ze om voor één keer samen uit eten te gaan. Tijdens het etentje komen emoties en frustraties naar boven en onder invloed van veel drank loopt het danig uit de hand. Op typisch Egyptische wijze sluit de grootste druktemaker, Ali Baraka, ten slotte toch weer vrede met de anderen. ‘Hij liep op Sayyid Izzat toe, zei “Kom eens hier met je hoofd”, en kuste hem op het voorhoofd, voordat de ander besefte wat hij van plan was. Tegen de vrouw mompelde hij hetzelfde, en kuste toen ook haar op het voorhoofd.’ Gedrieën lopen ze naar buiten, de frisse avondlucht in en Ali zegt: ‘Laten we een lied bedenken dat we alle drie kennen, dan kunnen we het samen zingen.’ Ik zíe ze voor me, lopend langs de nachtelijke Pyramiden-straat.

Nagieb Mahfoez

Het nauwkeurige, sierlijke en levendige taalgebruik van Mahfoez blijft in de meeste verhalen uitstekend behouden. Hier en daar - maar gelukkig slechts zelden - verliezen de arabisten (naast Van Leeuwen nog Johan de Bakker, Heleen Koesen, Wim Raven en Fred Leemhuis) even het Nederlands uit het oog, zodat curiosa ontstaan als ‘de donkere kleur van de tijd van de dag’, ‘hoezeer hield de onweerstaanbare wens (...) mij in haar ban’ (beide uit het verhaal ‘Het oog en de tijd’) en de al genoemde verhaaltitel ‘Onder de bushalte’, een typisch voorbeeld van een vertaler die even last heeft van going native. In het Arabisch staat er: ‘onder de overkapping, de zonwering.’ De mensen stáán daar wel, maar natuurlijk nog wel bij

Vervolg op pagina 12