Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 8]

Brieven

Pleidooi voor Leo Jansen

Op het gevaar af als medewerker van het in de Boekenbijlage van 25 febr. door Tessel Pollmann besproken dagboek van mr. dr. L.F. Jansen het verwijt van anti-kritiek uit te lokken, wil ik hier toch mijn verbijstering te kennen geven over de diskwalificerende strekking van deze recensie. Jansen een ‘koloniaal van het zuiverste water’, behept met ‘rassenwaan’, een ‘verrader’, een ‘collaborateur’ enz., toemaar, en zo'n man waardeerde de kennelijk onnozele Du Perron dan om zijn fatsoen, zijn eerlijkheid en scherpe kritiek op het koloniale leven.

Tessel Pollmann weet niets of heeft niets begrepen van de omstandigheden kort na en tijdens de Japanse bezetting van Nederlands-Indië. Ze heeft ook slecht gelezen, want op blz. 384 van het bewuste boek beschrijft Jansens vroegere secretaresse hoe hij na door de Japanners te zijn opgeroepen vanuit Bandoeng naar Batavia te komen, na vijf dagen als volgt bij haar verscheen. ‘Zijn schenen waren door koplaarzen opengeschopt, zijn armen en rug vertoonden brandblaren, veroorzaakt door brandende sigaretten-peukjes op zijn lichaam uitgedoofd.’ Na zo mishandeld te zijn heeft Jansen gedaan wat zoveel anderen ook deden: voor de Japanners gedwongen diensten verricht. En evenzo J.H. Ritman, die in 1942 hoofd van de Regerings Voorlichtingsdienst was en niet zomaar een journalist ‘die redelijk kon lezen en schrijven’, zoals het alweer denigrerend bij Pollmann heet. En die Ritman was dan nog afgetuigd na een door de Japanners veroorzaakte nauwelijks genezen beenbreuk.

Al die Nederlanders en andere geallieerden, die na zo'n behandeling en vaak bedreiging met de dood, collaboreerden niet in de gebruikelijke zin van het woord, maar saboteerden zoveel als in hun vermogen lag. Hetzelfde gebeurde in de diverse interneringskampen. Weet Tessel Pollmann niet dat wij, de krijgsgevangenen, tot de laatste man een eed van trouw hebben gezworen aan de Japanse keizer? En dat na wekenlange mishandelingen van de aanvankelijk weigerachtigen. Zijn wij daarom ook verraders en collaborateurs? En bovendien nog omdat we in Japanse keukens en garages hebben gewerkt, Japanse schepen hebben gelost en geladen, Japanse vliegvelden hebben aangelegd, Japanse spoorlijnen door het oerwoud hebben getrokken, enzovoort enzovoort.

Tessel Pollmann mag weten dat ik als bedrijfsleider van een kampkeuken tien maanden lang bijna dagelijks vlees heb gestolen uit een Japanse fouragekar met voor de bewakers bestemd vlees, om althans de kampgenoten enkele brokjes ervan aan hun schamele maal te kunnen toevoegen. Ik ben dus een dief, jawel, maar bespaar ons dit soort moralisme à la Khomeiny. En ik heb ook nog een dag aan een kamppoort gestaan, opgeroepen als journalist en klaar voor vertrek zonder opgegeven bestemming. Aan het eind van de dag kon ik om onnaspeurlijk gebleven redenen weer naar mijn barak vertrekken. Ik zou met een variant op Samuel Johnsons verzuchting kunnen zeggen: But for the grace of God... enz.

Loenersloot

J.H.W. Veenstra

Naschrift Tessel Pollmann

Du Perron was een scherpzinnige man, maar niet onfeilbaar. En zijn vrienden zijn niet automatisch onze vrienden. Tot zover het argument-Du Perron.

Wat Jansens collaboratie betreft: ik schreef dat de toestand in Indië anders was dan in Nederland omdat men in Nederland collaboratie weigeren kon, in Indië onder de Jappen niet. Daarin zijn J.H.W. Veenstra en ik het volstrekt eens. Toch voelde Jansen zich een collaborateur, toch heeft ook Ritman zijn collaboratie verzwegen in zijn memoires die hij in het Indisch tijdschrift Moesson schreef en later bundelde onder de titel Journalistieke Herinneringen ('s-Gravenhage 1980). Jansen en Ritman maakten zich beiden zorgen over wat men in Indië na de oorlog van hen denken zou vandaar dat Jansen op 29-7-1942 schrijft over de werkzaamheden voor de Japanse radio(propaganda)zender: ‘Ritman heeft zelfs niet geprotesteerd of laten blijken dat 't hem tegenstaat. Ik heb hem vanmiddag na kantoortijd bezocht. Zijn verweer is dat hij immers een “gevangene” is. We hebben allemaal dezelfde praatjes, die hij, overigens als ras-democraat en als man die zijn leven lang voor Engelsche idealen gevochten heeft, met minder recht in de mond neemt dan ik. Tenminste, dat verbeeld ik me. De kwestie is dat we 't allemaal prettig vinden om uit de gevangenis te blijven. Dit leven, al is 't dan vol onrust en innerlijke strijd, is altijd nog te verkiezen boven Struyswijk.’ (Struyswijk was de gevangenis in Batavia.)

Na de oorlog oordeelden mensen die net als Veenstra wisten wat voor praktijken de Japanners erop na hielden, toch niet gunstig over Ritman. (Jansen was toen al dood.) Als er geen Nederlandse amnestie was gekomen die zich ook over Indië uitstrekte, schrijft dr. G. Knaap in zijn annotaties bij Jansens dagboek, had Ritman gevangenisstraf gekregen. Nu werd hij als onwaardig voor overheidsdienst gezuiverd door een Commissie Gedragingen die bestond uit mensen die met de Japanse methoden vertrouwd waren, maar hem toch niet onschuldig achtten. Dat hij later toch weer onderhoofd Regeringsvoorlichtingsdienst in Batavia werd, lag minder aan zijn zuiverheid dan aan het gebrek aan Nederlands personeel tijdens de politionele acties. Het morele oordeel over Ritman was toen al geveld en het is waarschijnlijk dat dat over Jansen niet veel anders geluid zou hebben. Het is dan ook niet primair mijn oordeel dat geldt, maar dat van tijdgenoten die goed op de hoogte waren van zowel de verlichtende als de bezwarende omstandigeden van Ritman, Jansen en anderen. Dat eenzelfde oordeel niet gold voor mensen die in krijgsgevangenschap onder dwang Japanse vliegvelden et cetera moesten aanleggen, spreekt vanzelf. Dat het ook, en zelfs, niet geldt voor mensen die in de Japanse tijd hun gewone, bij voorbeeld wetenschappelijke werk, voortzetten wordt uitstekend uiteengezet in het recente boekje van M.J. van Steenis-Kruseman: Verwerkt Indisch Verleden (in haar beheer uitgegeven in Oegstgeest, 1988). Mijns inziens terecht bepleit zij daar schuldeloosheid, omdat het om politiek niet-gevoelig werk ging. Ondanks dat alles kan ik mij voorstellen dat Veenstra zich identificeert met Jansen, gekweld door die eeuwige vraag die ons allen natuurlijk altijd bezighoudt: wat zou ik in zijn plaats gedaan hebben? Meewerken misschien, maar dan waarschijnlijk met dezelfde wroeging als Jansen had.

Ten slotte dat kolonialisme, die rassenwaan. Jansen schrijft op pagina 206: ‘Zoo is 't ook taboe om in 't publiek te zeggen dat de Oostersche volken - met zekere beperking - nog altijd leiding noodig hebben. Principiele gelijkheid, practische ongelijkheid. (Geboorte-aristocratie onder de volken werpt zichzelf niet als “Herrenvolk” op, zooals Japanners en Duitschers doen, het is juist ons streven onze natuurlijke meerwaardigheid te verbergen en niet te sterk te laten uitkomen. Japanners en Duitschers kwetsen.)’ Met andere woorden: Nederlanders moeten zachtjes doen wat Japanners en Duitsers hardop doen.