Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 7]

De peetvader van het dubbelbesluit vertelt
Een onevenwichtige geschiedenis van de kruisrakettenkwestie

Achtenveertig kruisraketten... Hoogspanning in de lage landen door B.J. van Eenennaam Uitgever SDU, 317 p., f 39,50

Bart Tromp

Een vredesactivist springt tijdens het debat op de banken van de Tweede Kamer (1984)
anp

De overwinning heeft de zonderlingste vaders. Een paar weken geleden legde in de Volkskrant iemand die zich aanduidde als IKV-historicus uit dat het INF-verdrag uiteindelijk op het conto van de ‘vredesbeweging’ moest worden geschreven. Zo'n fantastische vertelling doet bijna vergeten wat de uitslag was geweest als IKV en PvdA werkelijk gekregen hadden wat zij tussen 1979 en 1986 eisten. Dan was er geen INF-akkoord gesloten. Het NAVO-dubbelbesluit was ingetrokken. Er waren geen kruisvluchtwapens en Pershings-II in West-Europa geplaatst. De eenzijdige terugtrekking van duizend kernwapens uit West-Europa, die ook onderdeel van dat dubbelbesluit was, zou achterwege zijn gebleven en zonder twijfel ook de daaropvolgende eenzijdige reductie van nog eens veertienhonderd kernwapens waartoe de NAVO in 1983 in Montebello besloot. Daarentegen zou de Sovjetunie nog ruim zeshonderd SS-20-raketten hebben staan, en honderden moderne SS-12B- en SS-22-raketten, zonder dat daaraan van deze ‘vredesbeweging’ wat gedaan had hoeven worden.

De echte geschiedenis van de kruisrakettenkwestie in Nederland moet nog geschreven worden, maar als dat gedaan wordt zal Achtenveertig kruisraketten van B.J. van Eenennaam daarbij onmisbaar zijn. Van Eenennaam was vanaf het begin betrokken bij de ambtelijke voorbereiding van het dubbelbesluit en daarna bij de moeizame pogingen van de Nederlandse regering om het Nederlandse aandeel daaraan respectievelijk te verdonkeremanen, op te schuiven, te veranderen, in afzonderlijke onderdelen op te splitsen, afhankelijk te maken van de uitslag van wapenbeheersingsonderhandelingen en, uiteindelijk, van een Sovjetrussische bevriezing van zijn SS-20's. Dit alles culmineerde in de anticlimax van 1 november 1986, toen de regering plaatsing in Nederland van achtenveertig kruisvluchtwapens naar de opzet van het oorspronkelijke dubbelbesluit goedkeurde.

Bananeschil

Van Eenennaam is nog steeds ambtenaar (‘topfunctionaris in actieve dienst’ staat op de achterflap) van BZ, nu op de permanente Nederlandse vertegenwoordiging bij de NAVO en hij kan dus niet het achterste van zijn tong laten zien. De voornaamste bronnen waarnaar in zijn boek wordt verwezen als het gaat om het Nederlandse beleid zijn journalisten van wie men vermoedt dat ze in die tijd nauw contact met Van Eenennaam onderhielden.

De auteur steekt niet onder stoelen of banken dat een voorname zwakheid van opeenvolgende Nederlandse regeringen in zijn ogen was hun terughoudendheid bij het verkopen van het beleid. Op een eenzame brochure uit 1983 (auteur Van Eenennaam) na, lieten de bewindslieden het daverende lawaai van de ‘zogenaamde vredesbeweging’ onbeantwoord, hoeveel onzin en desinformatie dat ook bevatte. Met dit boek lijkt Van Eenennaam in één klap de schade in te willen halen.

Soms verkeren ambities in bananeschillen, zoals in dit geval. In dit geval ziet men de auteur al lezend een enorme schuiver op de Bezuidenhoutseweg maken. Hij komt nog net op zijn beentjes terecht, maar het was toch beter geweest als hij één boek had geschreven, in plaats van drie tegelijk. Achtenveertig kruisraketten had een analytische beschrijving van de kruisvluchtwapenkwestie in zijn algemeenheid (in Nederland) kunnen worden; een opmerkelijke detailstudie van de verhouding tussen ambtenarij en politiek; of het dagboek van een geëngageerde beleidsambtenaar. Voor het eerste ontbreekt het de schrijver te duidelijk aan distantie en overzicht; voor het tweede aan een vergelijkend perspectief waarin hij zijn lot als beleidsambtenaar inzake modernisering kan beschouwen in het algemene kader van de (wisselvallige) verhouding tussen politiek en bureaucratie; voor het derde heeft hij niet echt gekozen - dat had hem de onontkoombare verwijten van ijdelheid en opschepperij die hij nu van elke lezer moet verwachten, kunnen doen ontlopen. Daarmee is het onbevredigende van dit boek genoemd: het is niet uit één stuk, maar een mengeling van de drie bovengenoemde genres. Deze constructie leidt bovendien tot rare spanningsbogen, vreemde sprongen in het verhaal en de algemene indruk van een onevenwichtige opzet. Een krasse redactie had de omvang van het boek bovendien zeker met eenderde weten te reduceren.

Loyalisten

Met dat al blijft het een boek dat zeer de moeite waard is; zoals gezegd: onmisbaar, voor wie nog in dit merkwaardige stukje moderne geschiedenis is geïnteresseerd.

Ik noem slechts een paar saillante punten uit dit relaas. 1. De relatie ambtenarij-politiek. Een bekend vooroordeel (ook van mij) is dat de Nederlandse ambtenaren in NAVO-verband veelal werken zonder duidelijke politieke instructies en zich dus moeten aansluiten bij de communis opinio. Dit vooroordeel wordt in het eerste aspect bevestigd. In het tweede organiseert Van Eenennaam een furieuze en nogal overtuigende verdediging. Vanaf het begin hielden hij en de zijnen in de High Level Group rekening met de gevoeligheden van de Nederlandse politiek en publieke opinie. De dubbele nul-optie werd al in een zeer vroeg stadium door hem op de agenda geplaatst, ook al werd hem dat zwaar aangerekend door ‘realisten’ (1981) die maar al te goed wisten dat zoiets voor de Sovjetunie onaanvaardbaar was.

2. De reden van het dubbelbesluit. Hierover is de auteur ondubbelzinnig. Doorslaggevend was de gestadige opbouw van de SS-20, een projectiel dat alleen West-Europa kon treffen. Over het motief van die opstelling bestaat nog steeds geen duidelijkheid. Tegenwoordig zeggen Sovjetrussische zegslieden dat het hier ging om een misrekening van eigen kant. Van Eenennaam onderschrijft de officiële motivering van het dubbelbesluit. Hij verstrikt zich in tegenspraak als hij er in zijn analyse toe komt de plaatsing van de SS-20's als een ondoordachte routine van Brezjnev en zijn kornuiten te beschouwen, niet als een weloverwogen politieke manoeuvre. Op grond daarvan geloofde hij in de haalbaarheid van de ‘dubbele nul’. Van deze inconsistentie toont hij zich niet bewust.

3. Bevestigd wordt dat de lijdensweg van de kruisvluchtwapenkwestie in Nederland alleen maar zolang kon duren, omdat ze verbonden was met de wording en instandhouding van het CDA. Dat was al zo op 12 december 1979, toen tien ‘loyalisten’ de regering over deze kwestie hadden kunnen laten vallen. ‘Maar niet licht zal ik de uitspraak vergeten van een het CDA zeer toegedane collega, die mij met tranen in de ogen vertelde, dat het die nacht niet was gegaan - zoals ik misschien mocht hebben gedacht - om de plaatsing van kruisvluchtwapens, maar om het voortbestaan van het CDA. En dat laatste, zo zei hij, had “God zij dank” de voorrang gekregen.’ (p. 84)

Dat was nog in 1979! Minder woorden (om niet te zeggen: geen) maakt Van Eenennaam vuil aan de omslag binnen het CDA die veroorzaakt werd toen bleek dat de ‘loyalisten’ nagenoeg geen steun vonden in de partij. Paradoxaal werd dat pas duidelijk door sociologisch onderzoek naar de massademonstraties van 1981 en 1983. Die werkten averechts op het moment dat duidelijk werd dat niet ‘het Nederlandse volk’ had gedemonstreerd, maar voornamelijk links en klein-links. - Hoogst vermakelijk is het te lezen welke ‘varianten’ er allemaal in regeringskring werden bedacht voor het tot het 1 juni-besluit van 1984 kwam. Ik zou daar veel over willen opschrijven, maar het is beter dit boek zelf te lezen.

■