Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 6]

De schrijver verdwijnt in het landschap
Verrassende verhalen van Willem van Toorn

Een dichteres van Malta Vier verhalen, een toneeltekst en een interview door Willem van Toorn Uitgever Querido, 120 p., f 27,50

Frans de Rover

In de recensies die ik inmiddels over het werk van Willem van Toorn geschreven heb, heb ik hem ‘een sympathieke schrijver’ genoemd. Zijn boeken geven geen aanleiding tot literaire commotie of andere opwinding, zijn boeken leggen op een literair alleszins verantwoorde wijze een tijdsbeeld vast: verdwijnende landschappen door de oprukkende verstedelijking, voorbijgaande relaties door de voortschrijdende tijd, verdoezelde waarden door een verwarring van culturen. Dit alles komt aan de orde in zijn roman Een leeg landschap (1988), maar het is zijn grondthema. Een algemeen menselijk thema dat ook in zijn nieuwe verhalenbundel weer een belangrijke rol speelt.

De ondertitel van de bundel luidt: ‘Vier verhalen, een toneeltekst en een interview’ en suggereert daarmee een diversiteit van genres. Maar inhoudelijk weet Van Toorn, juist door zijn literaire spel met verschillende genres, een opvallende eenheid te scheppen. Dit laatste is minstens het gevolg van het optreden, ook in deze bundel, van Van Toorns alter ego Leeman (die zich presenteert als schrijver onder het pseudoniem Sebastiaan Terts: de hoofdpersoon uit Van Toorns derde roman De lotgevallen van Sebastiaan Terts uit 1978). De nieuwe bundel is echter vooral verrassend door het ‘interview’: een soort zelfportret als galgemaal, waaruit een ‘nieuwe’ Van Toorn te voorschijn lijkt te komen.

De drie verhalen waarmee de bundel opent zijn typische Van Toorn-verhalen. ‘Van zijn eigen ministerie van cultuur (dat in dit tijdperk van managers een naam had waar geen cultuur meer in voorkwam) had hij een brief ontvangen waarin men hem verzocht zich als een ambassadeur van zijn land te gedragen.’ Aldus begeeft Leeman zich (onder de naam Terts) in het titelverhaal naar een internationaal dichterscongres in Praag. Door een pijnlijke confrontatie met een antisemitische Jordaniër (‘Een mooi land (...) Nederland. Jammer dat er zo veel joden zijn’) komt Leeman in contact met ‘de dichteres van Malta’: ‘Ze glimlachte tegen hem en hij bleef haar als een jongen sprakeloos aankijken (...). Even dacht Leeman dat zij zelf een jongen was. Ze had kort bruin haar met dichte krullen, bijna kroeshaar, een smal gezicht met rechte neus en een grote mond, en ogen waarvoor hem alleen het Engelse woord inviel: hazel.’ Tussen Leeman en de schone dichteres van Malta ontspint zich een bijzondere vriendschap die van zijn kant zelfs als verliefdheid betiteld kan worden. Maar haar positie is een andere: ‘I am a lesbian, Sebastian.’

‘Da drüben’

Het verhaal zou banaal zijn wanneer het niets méér omvatte dan deze kleine menselijke tragedie; Van Toorn toont zich echter een waarlijk ambassadeur van Nederland in de zin dat hij ook en vooral verslag doet van de hypocrisie en dubbelmoraal in de Oostbloklanden. Op een grote voorleesavond ontbreekt de vertaling van Leemans gedicht ‘Praag 68’. De Tsjechische begeleidster (in het Oostblok kan geen buitenlander zonder ‘begeleiding’) meldt ‘met overtuiging gespeelde schrik dat die dan zeker was weggeraakt’. Uiteraard zal ze voor een nieuwe vertaling zorgdragen. Een dag later is er voor een deel van de dichters een voorlezing georganiseerd in een grensplaats: ‘De sporthal, waar ze moesten optreden, was tot de laatste stoel gevuld, alsof de Beatles eindelijk waren gekomen naar dit land met zijn godloze gereformeerde heilsleer.’ Tijdens het optreden van de Maltese dichteres bekent de Tsjechische begeleidster aan Leeman dat zijn gedicht over Praag niet voorgelezen kan worden. ‘Ze knikte in de richting van de Russen op de eerste rij, hun strenge gezichten in het licht.’ Dat is cultuurpolitiek bij wat de Westberlijners noemen da drüben: de arbeidersparadijzen achter muren en ijzeren gordijnen. In dit opzicht meet Van Toorn zich (ook in zijn toneeltekst Achter glas) met bij voorbeeld Bernlefs roman Publiek geheim, die in 1987 bekroond werd met de meest kapitalistische of kapitaalkrachtige prijs in Nederland: de AKO-prijs.

Willem van Toorn
fons klappe

De vervalsing of vulgarisering van geschiedenis en literatuur zoals die door individuen worden vertegenwoordigd, is ook het hoofdthema van de twee volgende verhalen. Soms hoef je daarvoor niet eens zo ver van huis: een reis door het Zuidengelse landschap in de voetsporen van de Engelse schrijver Siegfried Sassoon (Memoirs of a Fox-Hunting Man) confronteert Leeman met een jeugdige Engelsman te paard, zo'n vertegenwoordiger van de zogenaamde beschaafde upper-class. Zogenaamd beschaafd, want de ruiter ontpopt zich met zijn meningen over Sassoon als opgeblazen vlerk, die bij Leeman niet alleen een (fraai beschreven) jeugdherinnering aan zijn grootouders in de Betuwe oproept, maar hem ook verleidt tot een Van Toornse woedeaanval. ‘Engeland, dacht Leeman. Ze horen aan elkaars bekakte accent op welke school ze hebben gezeten. Ze gluren door hun haag als je langskomt, om te kijken of je een gevaarlijke vreemdeling bent. In smoking aan tafel voor je tent in Afrika. The Bridge on the River Kwai. Tegelijkertijd hebben ze kans gezien een arbeidersbevolking te kweken met slechte gebitten en van die witte smoelen die je in cafés ziet. Volgens mij hebben ze speciale fabrieken waar ze de treurige kleren maken die die mensen dragen, verkeerde flesgroene en blauwe broeken van terlenka. Maar deze heeft zijn laarzen en zijn rode jas bij precies de goede winkel in Londen gekocht, want behalve naar je accent beoordelen ze je naar de snit van je jasje en je das.’

‘Een interview’ heb ik hierboven het verrassendste deel van de bundel genoemd: een pittige dialoog tussen een interviewer en een schrijver die zich tijdelijk heeft teruggetrokken in een boerenstuip in het Drentse landschap. Van Toorns hele werk passeert de revue en wordt soms ironisch, soms genadeloos becommentarieerd. Om in de terminologie van de hedendaagse literatuurwetenschap te spreken: hier wordt een ‘interne poetica’ geformuleerd.

Exploitatie

Leeman in de rol van razende reporter interviewt zijn schrijver/schepper. De schrijver lijkt boos: ‘De kritiek. Moeten we het daar echt over hebben? Die op niets berustende vertrouwelijkheid van de een of andere onbenul, die schrijft dat ik nu toch te weinig afstand tot de werkelijkheid in acht neem? Welke werkelijkheid? Wat weet die man van mijn werkelijkheid? Meer dan ik kennelijk. Als ik mijn werkelijkheid kende, hoefde ik die boeken niet meer te schrijven. En autobiografisch? Dat veronderstelt dat je iemand beschrijft die je kent. Ik ken van mijzelf niets. Ik schrijf over mensen die misschien wel een aanleiding in de werkelijkheid hebben, maar die op papier een totaal ander leven leiden (...). Ik heb kennelijk die figuur Leeman, als u mij toestaat (gegrinnik), nodig om orde te brengen in een werkelijkheid waar anders geen touw aan vast te knopen is.’

De schrijver grijpt de gelegenheid aan nog eens (zoals in Een leeg landschap) zijn afkeer uit te spreken van een (onze) samenleving die grote groepen (bejaarden, zwakzinnigen, werklozen, immigranten) mensen eenvoudigweg afschrijft omdat in het hoogste tempo verder gewerkt moet worden aan het exploiteren (vernietigen dus) van de aarde. Hij haalt nog eens fel uit naar Oost-Europa. De schrijver is verbitterd; hij twijfelt aan de overtuigingskracht van zijn scheppingen - hij wil het allemaal anders gaan doen: ‘Kijken hoe dicht je bij het écht autobiografische kunt komen. Of het bijvoorbeeld mogelijk is je allervroegste bewuste waarnemingen op te schrijven, zonder dat al bij het eerste woord je latere ideeën tussen jou en je herinneringen in gaan staan. Met andere woorden: ik wil mijn eigen herinneringen wel eens ontdoen van Leemans herinneringen. Het zal duidelijk zijn, dat ik je daarbij niet nodig heb.’

Na die uitspraak verdwijnt de schrijver in het landschap. Het interview is een soort climax die de bundel afronding geeft. Wat rest is een proeve van de nieuwe richting die Van Toorn blijkbaar wil inslaan: de korte schets ‘Plaveisels’ - de vroegste ontdekkingen van de aarde (de stad, het landschap) door de ogen van een kind, weergegeven in een kinderlijke stijl. Het is gevaarlijk een schrijver (Van Toorn) zonder meer op zijn woord te geloven, vooral wanneer hij zich uitspreekt in een pseudo-interview. Ik ben benieuwd of zich hier een ‘nieuwe’ Van Toorn heeft aangekondigd: de korte schets doet mij in ieder geval naar meer verlangen.

■