Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 15]

Niet wat je doet, maar hoe je het noemt
Christopher Hopes vervreemding van de Zuidafrikaanse apartheid

White boy running door Christopher Hope Uitgever Abacus, 273 p., f 20,85 Importeur Van Ditmar
De hottentot room door Christopher Hope Uitgever De Prom, 239 p., f 32,50

Louise Fresco

In den beginne was het woord. Of liever: het eufemisme, de retoriek, de macht van het woord niet om de werkelijkheid te beschrijven, maar om die te verdoezelen, te vervormen, om het denken in de kiem te smoren. Een gebruik van het woord waarop totalitaire regimes het speciale monopolie schijnen te hebben. (Maar zij niet alleen, want ook in Nederland duikt de neiging om straten om te dopen zodat op ons verleden geen smet meer rust: de Bothastraat wordt Mandelalaan.) In Zuid-Afrika heeft dit tot bekende absurditeiten geleid zoals de begrippen apartheid, gescheiden ontwikkeling of kleurling - begrippen die in eerste instantie definities met een hoog werkelijkheidsgehalte lijken te hebben, maar bij nadere bestudering van die werkelijkheid daar geen enkele band mee hebben. En dat is ook juist de bedoeling, want voor het onzegbare - de werkelijkheid - wordt het gewenste gesubstitueerd. De regeringspartijen in Zuid-Afrika zijn niet tegen black rule, een woord dat in hun visie een contradictio in terminis vormt, ze zijn tegen majoritarianism, een term die uitgevonden is om het onuitsprekelijke te bestrijden.

Een van de duidelijkste voorbeelden van dit mechanisme die Christopher Hope geeft in zijn White Boy Running is de reactie van de regering op de eisen van zwarte arbeiders om 1 mei tot een officiële feestdag uit te roepen. Om een massale staking voor te zijn, wordt inderdaad besloten tot een feestdag op 1 mei, maar die wordt niet de Dag van de Arbeid genoemd, doch Republic Day. Hope concludeert: ‘Het is niet wat je doet, maar hoe je het noemt wat telt.’ Zo heeft het regime altijd het laatste woord.

Cynisme

Benoemen en herbenoemen staan centraal in White Boy Running, het eerste non-fiction werk van de Zuidafrikaanse schrijver Christopher Hope, die in kleine kring, voornamelijk in Engeland waar hij sinds 1975 woont, enige bekendheid geniet vanwege zijn romans. White Boy Running is het verslag van zijn terugkeer naar Zuid-Afrika in mei 1987 ter gelegenheid van de verkiezingen. Maar het boek is veel meer geworden dan een beschrijving van de huidige politieke situatie - en dat is maar goed ook, want op dat punt heeft Hope eigenlijk weinig nieuws te melden in vergelijking met iemand als Joseph Lelyveld in zijn schitterende Move Your Shadow. Het boek wordt gedragen door zijn terugblik op zijn jeugd en een analyse van het proces dat hem uiteindelijk deed inzien dat hij in Zuid-Afrika niet thuishoorde. Hope noemt zichzelf een kind van de apartheid, in die zin dat hij opgroeide ‘zonder andere keuzes, het duurde jaren voordat we ontdekten dat dat niet altijd zo geweest was. We dachten er niet over na, we beleefden het. Niets was natuurlijker. Mijn eerste aanblik van zwarte mensen vertelde me niet dat zij zwarte mensen waren, maar dat ze vreemdelingen waren en dat er zoveel waren. Om redenen die ik niet kon peilen was de wereld vol met vreemdelingen die in keukens werkten en in de straten liepen.’ Het is bijzonder boeiend om dit proces van bewustwording mee te maken, om te zien hoe Hope van een onschuldige kleuter verandert in een door cynisme getekende buitenstaander. White Boy Running laat er geen twijfel over bestaan dat dit géén automatische, noodzakelijke ontwikkeling is. Het feit dat Hope in staat was afstand te nemen tot het ‘gekkenhuis’ dat Zuid-Afrika heet, heeft hij voor een belangrijk deel te danken aan zijn katholieke achtergrond. In zijn woonwijk, op school, en vooral via zijn Ierse grootvader (die als republikeinse papist naar Zuid-Afrika was gevlucht) realiseert hij zich dat hij anders is dan andere blanke Afrikanen, met hun laagermentaliteit en hun angst voor het swartgevaar.

Christopher Hope
jerry bauer

Langzamerhand ontdekt hij dat de relatie tussen zwart en blank niet alleen op overheersing is gebaseerd, maar dat er een metafysica aan ten grondslag ligt: pas als het God behaagt, aldus de Afrikaanders, zullen blank en zwart gelijke rechten krijgen; op dit moment echter is het de taak van de blanke te waken over de morele toestand van de zwarte. Als katholiek wordt ook Hope gewantrouwd door de calvinistische Afrikaanders, en de reactie van zijn familie en schoolkameraden is niets anders dan gettovorming. Ze creëerden ‘een intense, exclusieve, zelfgenoegzame, intieme Iers-katholieke gemeenschap - een kleine voorpost van het enige ware geloof’. Hij erkent dat hij aan deze speciale situatie een belangrijk deel van zijn begrip voor de positie van zwarte Zuidafrikanen, die eveneens, weliswaar op veel grotere schaal, gediscrimineerd werden, te danken heeft. Niettemin heeft het ook bij Hope tot na zijn studie en zijn militaire dienst (waar hij zich voor het eerst bewust werd van het feit dat ‘de vijand niet ergens daar buiten was, voorbij de grens, [...] maar dat de vijand onder ons was, hier en nu), voordat hij voldoende afstand van Zuid-Afrika kon nemen om het te verlaten. Dat het zo moeizaam is om tot een dergelijk inzicht te komen, zelfs met deze achtergrond, zou degenen die van buitenaf de situatie in Zuid-Afrika denken te kunnen beoordelen en menen dat iedere blanke die niet in de oppositie zit, ongetwijfeld een schoft is, toch tot enige voorzichtigheid moeten manen.

Aan boeken lezen heeft de kleine Christopher het meeste gehad. Hope beschrijft op een heel herkenbare wijze hoe hij leerde lezen, en hoe dat hem een intens gevoel van vrijheid, als van een vogel, gaf. Maar zijn kennismaking met de literatuur betekende ook dat de wereld rondom hem steeds onwerkelijker werd. ‘I read my way into the outside world’, en dat leidde tot een onherroepelijk verlies van het geloof in Zuid-Afrika als een echt bestaand land. En ook hier zijn het de woorden die de werkelijkheid niet dekken, die hem het grootste probleem opleveren. Als een blanke calvinist een Zuidafrikaan is, dan is een zwarte dat ook, maar toch is de formulering ‘We hebben Zuidafrikanen die in onze tuin werken’ onacceptabel en zelfs een reden om iemand te arresteren.

Nazi-bewind

Woorden die iets anders betekenen dan op het eerste gezicht lijkt, moeten wel leiden tot een schizofrene gedachtenwereld. Hetzelfde gevoel van vervreemding dat White Boy Running uitstraalt, komt in verhevigde mate terug in de roman The Hottentot Room, die nu in het Nederlands is vertaald. In een milieu van verbannen Zuidafrikanen en emigranten, die elkaar ontmoeten in een bar. ‘The Hottentot Room’, zet Hope een merkwaardige intrige neer. Zijn figuren zijn loners die aansluiting zoeken bij elkaar, maar elkaar nooit echt vertrouwen. Door chantage wordt de radicale journalist Caleb Looper gedwongen tot spionage voor de Zuidafrikaanse regering. Officieel verbannen, maar in feite op missie gestuurd om de oppositie in Londen gade te slaan, kan hij niemand de waarheid vertellen. De enige met wie hij een band ontwikkelt is Frau Katie, een aan kanker stervende Berlijnse jodin die ooit getrouwd was met een nazi-officier. Na haar dood gaat Looper op bedevaart naar Berlijn, waar hij met haar as voor een dood door bevriezing kiest. Deze eenvoudige verhaallijn wordt onderbroken door rivaliteiten tussen de verschillende mannen in The Hottentot Room, door pogingen van Frau Katie om Looper aan haar dochter te koppelen, en door de nodige gesprekken over het Zuidafrikaanse regime. Het resultaat is een nogal geconstrueerd verhaal, opzettelijk verbrokkeld waardoor wel het jachtige en doelloze leven van de ballingen goed weergegeven wordt, maar waardoor tegelijkertijd de lezer pas heel laat allerlei essentiële informatie op het spoor komt. Zo worden de achtergronden van Loopers verraad pas halverwege het boek duidelijk. De parallel tussen het nazi-bewind en Zuid-Afrika is misschien niet vergezocht, maar historisch niet te verdedigen en eerder verhullend dan verhelderend, een onnodige ingreep dus. Niettemin, en daarin herkennen we ook weer de auteur van White Boy Running, Hope is een meester in het analyseren van versluierend woordgebruik.

Net zoals Hope zich als kind heel lang niet bewust was van zijn positie als blanke minderheid, zo werd ook Frau Katie pas toen het nazisme al aan de macht was ruw geconfronteerd met haar joodse afkomst. Ze pleit dan ook voor het levend houden van het verleden: ‘Deze mensen hebben ons dingen aangedaan. Ze hebben ons gemaakt tot wat we zijn. Joden of kleurlingen of lijken. Wat ze van ons gemaakt hebben. Dat is alles wat we hebben - en jij zegt ons dat we dat achter ons moeten laten!’ Behalve Katie en Looper leven de figuren in The Hottentot Room niet echt, waardoor het boek veel van zijn kracht verliest en eerder een illustratie wordt van het begrip vervreemding dan een roman. Zowel The Tottentot Room als White Boy Running gaan over identiteit, en over het feit dat identiteit niet in een woord - blank, zwart, jood, spion - te vangen is, hoe graag sommige machthebbers dat ook zouden willen.

■