Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

Met liefde bijeengelogen landschappen
De poëzie zonder ophef van J. Bernlef

Geestgronden door J. Bernlef Uitgever Querido, 71 p., f 25,-

Maarten Doorman

De poëzie van Bernlef is vaak kijken met woorden. Zijn gedichten zijn als contactlenzen: ze zijn zo gewoontjes opgeschreven, in alledaagse taal, dat je nauwelijks merkt dat je erdoorheen kijkt, dat je amper door hebt hoe ze de werkelijkheid verscherpen. Als je Bernlef leest, realiseer je je regelmatig: o ja, zo ziet het er eigenlijk uit. Een grootvader bijvoorbeeld in de bundel Brits (1974):

Met verkavelde wangen

zit hij in de serre

zijn mond een winkelhaak

Gezien Berlefs visuele belangstelling is het niet verwonderlijk dat een aantal verzen uit zijn laatste bundel weer over beeldende kunst en beeldend kunstenaars gaan. Over Francis Bacon, over pastels van Kitaj, een madonna van Bellini en vooral ook over een van Bernlefs meest geliefde schilders. Pieter Janszoon Saenredam, aan wie een cyclus van acht gedichten is gewijd.

Wat Bernlef bovenmatig interesseert, is hoe je zien kunt dat iets of iemand er niet is en door dit ontbreken juist wel. Daaraan ontleent hij zijn bewondering voor iemand als Edward Hopper, aan wie hij in zijn bundel Stilleven (1979) een anderhalve bladzij lange monoloog toeschrijft. Hopper mompelt daarin wie en wat hij allemaal af wil beelden en besluit die uitleg met de conclusie ‘Daarom heb ik deze kamer- / leeg geschilderd.’

Bernlef weet op een luchtige maar rake manier het intrigerende van zo'n schilder vast te leggen zonder in de valkuil van allerhande filosofische flauwiteiten te vallen. Enkele pagina's verder laat hij zien dat hij zich van dit gevaar bewust is: ‘De kamer die niet bestaat / slechte poëzie want filosofie.’

De aandacht van Bernlef voor wat er is door er niet (meer) te zijn komt in Geestgronden sterk naar voren in zijn reeks gedichten over Coney Island, de vervallen badplaats op de uiterste zuidpunt van Brooklyn. Met behulp van verweerde planken, oprukkend gras en kapotte kermisattracties roept hij een wereld op van vermaak dat er niet is. Het met ‘liefde bijeengelogen landschap’ van een Scenic Railway in een pretpark ziet er zo uit:

En op het bergmeer lag, of stond eigenlijk, een zomerschoen
en wilde niet zinken.
De woestijn, die duurde maar even, tot de oase
met zijn sjofele palmen en de verstelde kameel.

De woestijn duurde inderdaad maar even want in de volgende strofe is het zand er al uit weggewaaid. Maar juist in de beschrijving van het weinige dat over is, klinkt de kermisdrukte op.

Saenredam

Het nagenoeg ontbreken van mensen zal Bernlef ook gefascineerd hebben bij de kerkinterieurs van Saenredam. In Verzwegen visioen, de vierde afdeling van Geestgronden, schrijft hij: ‘al schilderend nam je je besluit: / op mijn doek komen geen mensen voor.’ De schilder brengt daar in het gedicht tegenin, dat dat helaas toch moest: ‘Tot ik het pleit alsnog in 't atelier verloor / de opdrachtgevers met hun beurzen gingen voor,’ dicht Bernlef wat houterig.

De als monument bedoelde reeks gedichten over Saenredam presenteert een wonderlijk en, voor Bernlefs doen, exurberant en lyrisch verwoord visioen dat zich in en rondom de Sint Bavo van Haarlem afspeelt. In deze kerk liggen ruim zeventig schilders begraven, onder wie Saenredam, die het interieur verschillende keren heeft afgebeeld. Hier beleefde de dichter als veertienjarige tijdens een orgelconcert kennelijk iets wat hem tot dit visioen geïnspireerd zal hebben. Dit blijkt uit een gedicht over Saenredam in zijn vorige bundel. Wolftoon (1986): ‘mijn geraamte begon te beven op de steen- / waaronder (zonder 't te weten) hij begraven lag.’

In het visioen roept de beenloze dwerg Sebastiaan de schilder uit zijn graf; deze glijdt langs een tralie die hij nog vergeten was te schilderen, de kerk in. Dan barst het orgel los (als) in een waterval en Pieter Janszoon, de dwerg Sebastiaan en nota bene ook het orgel vliegen door de lucht in de richting van het Kennemerland en de zee - als betrof het hier de Reizen en Avonturen van Mijnheer Prikkebeen. Ten slotte belandt de schilder op raadselachtige wijze weer veilig en wel in zijn graf en het visioen lost op.

Boven de geestgronden van het Noordhollands kustlandschap klinkt in de ‘stemmen van de wind’, in het ‘fijnruggige, zandlevige luchtleven’, het geluid van Herman Gorter door. Hierin kondigt zich de laatste afdeling van de bundel aan: Geestgronden.

Deze gedichten zijn (aldus de achterflap) een hommage aan Gorter. We zien hem met zijn lief door het landschap bij zijn huisje aan zee fietsen. Dit landschap mag dan bij uitstek Gorteriaans zijn, het heeft ook typische Bernleftrekjes: ‘kratten, (...) plastic lappen / wapperend in de wind, losgeslagen latten’, meeuwen, helmgras, zand. En verder:

Het is het landschap zelf dat tot
herinnering werd aan wat er altijd was
iets zonder mensen, in dienst van wind
van lichte hoefsporen en prenten, iets
waar zelfs het licht zich niet in vindt

Mensen zijn uit dit landschap weggeschreven en toch waren ze onnaspeurbaar boven deze zandgronden rond, zoals de onbekende vrouw in de kamer van Edward Hopper of de kerkbezoekers bij Saenredam er juist zijn in hun afwezigheid. Zo komt ook Gorter uit de geestgronden te voorschijn, schilderend met woorden in een poging het landschap in kleur en klank te vangen.

Hoek

Bernlef slaat in zijn cycli over Saenredam en Gorter een lyrischer toon aan en zijn beschrijvingen zijn fantastischer dan gebruikelijk. Soms levert dat mooie fragmenten op, maar het valt nog te bezien in hoeverre deze verandering een winstpunt is. Normaal maakt Bernlef volstrekt geen ophef en daarmee doet hij voor wat

Vervolg op pagina 24