Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 9]

Paul Meeuws
aernout zevenbergen

Een fijne hagel van geluid
Het melodieuze verhalendebuut van Paul Meeuws

Badhuis in de sneeuw door Paul Meeuws Uitgever G.A. van Oorschot, 163 p., f 26,50

Frans de Rover

Uitgever Geert van Oorschot stond niet bekend als een man die op beminnelijke wijze een debutant die het lef had hem zijn manuscript onder ogen te brengen, te woord stond. De ironie (voor zover die term nog van toepassing is) in zijn beoordelingen was vaak van een dodelijk kaliber. Wiljan van den Akker, hoogleraar Nederlandse letterkunde aan de Rijksuniversiteit van Utrecht, waar een deel van het ‘archief-Van Oorschot’ berust, bracht daar in een recente voordracht voor neerlandici enkele fraaie staaltjes van ten gehore (gepubliceerd in de januari-aflevering van Vooys, tijdschrift voor letteren). Het beeld van uitgeverij Van Oorschot als een huis dat niet experimenteert met de uitgave van een of andere ‘nieuwe wilde’, veelbelovende ‘maximaal’ of publiekstrekkende ‘performer’, heeft zich ook na de voortzetting van Geerts uitgeverij door zoon Wouter bestendigd. Als er dan een debutant wordt aangekondigd, denk je - ik althans - dat die iets bijzonders moet hebben of zijn.

Het debuut van de eenenveertigjarige Paul Meeuws is bijzonder. De intrigerende titel Badhuis in de sneeuw, waaronder acht verhalen worden gepubliceerd, noem ik programmatisch: een afgesloten ruimte met een broeierige atmosfeer, omringd en ingesloten door een stille wereld die alle scherpe geluiden dempt. Dat klinkt pathetischer dan ik bedoel, want juist het grote (loze) gebaar is wat in deze verhalen zo aangenaam ontbreekt. Met een imponerend vermogen tot dosering van saillante details verplaatst Meeuws zijn lezers in een wereld, iets ter zijde van de echte wereld, waarin een zekere loomheid overheerst en je je afvraagt: ‘waar komt toch de muziek vandaan?’ want er klinkt veel muziek door in deze verhalen. Zo gesteld lijkt het wel de wereld van Hans Lodeizen (wiens gedichten overigens ook door Van Oorschot zijn uitgegeven) - en door Meeuws poëtische en beeldende taal zou ik de overeenkomst kunnen verdedigen.

Alleen al het titelverhaal vind ik een juweel van vertelkunst. De openingszin (Meeuws heeft werkelijk een patent op suggestieve openingszinnen voor zijn verhalen) roept een locatie op: ‘Om bij het badhuis te komen moest je het spoor over, de stad uit richting M., waar ook de ijsbaan lag.’ Twee broers, Servaas en de jongere, lange slungel Aloïs, sjokken door de sneeuw naar het badhuis. Ze hebben ieder twee kwartjes meegekregen, want ‘behalve op de ouderlijke slaapkamer was er thuis maar een kraan, in de keuken, die ze deelden met hun zussen. 's Winters was het een kwelling om je onder die ijskoude, verwrongen straal te wassen. De meisjes zetten op alle pitten van het fornuis een pan water. Als de hele keuken droop van de stoom ging de deur op slot.’

In die tijden, in een onmiskenbaar Zuidnederlands landschap, spelen de meeste van deze verhalen zich af. Het badhuis is voor de jongens een andere wereld: ‘Achter de tussendeur ruiste het tropisch. De kleinste geluiden weerklonken er hardvochtig, het vallen van kammen en zeepdozen, kreetjes van overgave aan de dampende hitte.’ Tussen de wachtenden op bad of douche ontspint zich een wonderbaarlijk gesprek, in gang gezet door een oude man die schaatsend naar het badhuis is gekomen. Spijtig stelt hij vast dat de jongens op zijn vraag of ze ook schaatsten ontkennend of ontwijkend antwoorden. Servaas heeft een inktvlek op zijn duim: hij zal dus wel studeren en het te druk voor schaatsen hebben. ‘Aloïs had geen enkel excuus. Het ontbrak hem alleen maar aan moed. Hoe graag zou hij het kunnen! Maar hoe onmogelijk leek het hem zijn lange lichaam, dat zich iedere morgen met de grootste tegenzin verhief, op de gladde schaats staande te houden.’

Circus

Een jonge vrouw in de wachtruimte roept de nationale gebeurtenis van de Elfstedentocht 1956 in herinnering; de oude man zegt zijn bekomst van nationale gebeurtenissen te hebben, want die hebben hem bijna zijn kop gekost; een stuurse, lezende man in de hoek van de wachtruimte verwijst daarop naar de oorlog: ‘Het lot van onze generatie (...) Teveel mensen op de been, dat wordt chaos of marcheren.’ De oude man, die die middag voor het eerst van zijn leven geschaatst heeft, repliceert: ‘Maar bij het schaatsen vergeet je àlles, meneer. Ik vergat zelfs mijn rug.’ De jonge vrouw buigt zich naar de schaatser toe en vraagt wat er met zijn rug aan de hand is. ‘Gebroken geweest, juffrouw. Van een ezel gevallen.’ Met die curieuze mededeling is bij de aanwezigen uiteraard de belangstelling voor een persoonlijk verhaal gewekt.

Het verhaal van de schaatser dat dan volgt is van een ontroerende schoonheid. In de twee bladzijden die de schaatser-verteller van Meeuws toebedeeld krijgt, roept hij de complete romantische wereld van een (Duits) circus in oorlogstijd op - tot en met de vernietiging van materiaal en dieren door het vuur van bombardementen. Op de door toeval gespaarde ezel Lucia reisde de schaatser - die in het circus acrobaat was - dwars door vuurlinies en mijnenvelden naar het bevrijde Westen. ‘Ze wilden me hier natuurlijk meteen gevangen nemen en trokken Lucia aan de staart. En toevallig hadden we haar na maanden geduldig oefenen geleerd een courbette te maken als je aan haar staart trok, een soort danspasjes op haar achterpoten, iets wat geen ezel ter wereld doet en waarmee wij van Hamburg tot Dresden veel succes hadden. Toen brak mijn rug, na twintig jaar ongedeerd aan de trapeze gehangen te hebben.’ Het commentaar van de lezende man is kort en bondig: ‘U bent niet van ons (...) Ik hoorde het al aan uw tongval.’

Dan worden allen door badmeester Gregoor tot de wasbeurt geroepen - de jonge vrouw (die Aloïs fascineert) gaat in bad, de overigen staan onder de douche. En wederom kan ik het niet nalaten te citeren, want Meeuws' vertelwijze is nauwelijks samen te vatten: ‘Radeloos keek Aloïs naar de harige woekerplant onder aan zijn buik, het instrument van de liefde en bijna werktuigelijk stelde hij zich bij het inzepen haar hand voor, waarbij zij zich net zo naar hem toeboog als naar de schaatser. Bijna gaf hij toe aan zijn bedwelmende opwelling, maar het was of de geluiden om hem heen hem betrapten. Hij beet op zijn lippen en keek naar omhoog, naar de waterleidingbuizen, waarvan er zich boven elk hokje telkens een aftakte. Toen liet hij het water recht in zijn gezicht sproeien, over zijn rug en smalle schouders en heel lang over zijn buik en toen Gregoor op zijn deur bonsde, een geluid dat zich zachtjes wegstervend bij ieder hokje herhaalde, riep hij bijna jubelend: “ja, ik kom!”’

Chaos of marcheren

Daarmee is het verhaal op één alinea na uit. Op de terugweg naar huis neemt Servaas plotseling een initiatief: hij rent naar het midden van de weg, buigt een beetje voorover en maakt met zijn handen op zijn rug trage schaatsende bewegingen; Aloïs volgt hem. ‘Beurtelings lagen ze op kop. En zo bleven ze voortschaatsen, de ogen gericht op de blinderende sneeuw, waardoor ze een hoge snelheid dachten te maken en er zich een witte verte uitstrekte tot waar de suizende stilte hun wild kloppende hart omsloot als een cocon.’ Een dergelijk beeld van twee pseudo-schaatsende jongens in een sneeuwlandschap grift zich voorgoed in mijn geheugen.

Alleen al dit slechts dertien bladzijden tellende titelverhaal rechtvaardigt de publikatie van de bundel. Ik ben er zo uitvoerig op ingegaan, omdat het representatief is voor de overige verhalen - al geeft de constructie van een verhaal-in-een-verhaal ‘Badhuis in de sneeuw’ nog een extra dimensie. Thematisch beheerst Meeuws een breed scala van onderwerpen, die soms - zoals in het titelverhaal - in een en hetzelfde verhaal verweven zijn: adolescentieproblematiek, verhouding leraar-leerling, relaties tussen volwassenen, pogingen greep te krijgen op de wanorde. Verteltechnisch hebben alle verhalen minstens een meesterlijk suggestieve openingszin gemeen die direct zo'n vage wereld van verwachtingen oproept, zo'n wereld waarin nog alles te gebeuren staat.

Het openingsverhaal, ‘Bachjaar’, zet bijvoorbeeld als volgt in: ‘Als eenmaal het clavecimbel overal te horen is, tot in de kleinste hoeken en stegen, tot in de huizen waarvan toevallig het raam een stukje openstaat, is het alsof er een fijne hagel van geluid neerdaalt over de stad.’ Ik lees dit als een metaforische omschrijving van de stilistische kwaliteiten van Meeuws. Dat laatste geldt nog sterker voor de volgende passage in hetzelfde verhaal: ‘De muziek wordt wel ingewikkelder maar blijft uiterst hebbelijk, om niet te zeggen voorkomend. Elke stem, hoezeer ook verstrengeld in de andere, neemt de luisteraar soms even apart om hem nog eens uit te leggen hoe het in elkaar zit. Zo weet het clavecimbel, zonder stemverheffing, de massa aan zich te verplichten.’ Treffender dan met deze muzikale terminologie kan ik het melodieuze, poëtische proza van Meeuws niet omschrijven. Of het de massa aan zich verplichten zal? Ik denk dan aan een van de cryptische uitspraken van de lezende man in het badhuis: ‘Teveel mensen op de been, dat wordt chaos of marcheren.’ Maar vaststaat dat uitgeverij Van Oorschot (eindelijk weer eens) een debuut van formaat heeft uitgebracht, dat ik een groot en aandachtig leespubliek toewens.

■