Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 8]

De (ver)wording van de jongere Wolfram
Gerrit Grobbens roman over de blanke pit van potenrammers

Wolfram door Gerrit Grobben Uitgever De Bezige Bij, 167 p., f 28,50

Wim Vogel

Gerrit Grobben
foto hendrik jan smit

Vic van de Reijt, de nieuwe hoofdredacteur van Nijgh & Van Ditmar, zou zijn handen dichtknijpen met dit boek in zijn fonds. Potenrammers, agressieve voetbalsupporters, jeugdvandalen, heroïnehoeren, werkloze schoolverlaters, neonazi's, tasjesdieven: ze komen allemaal voor in Wolfram, de tweede roman van Gerrit Grobben. Ze zijn gefascineerd door messen en hou je maar gedeisd als je hen tegenkomt of had je soms wat, vuile kankerlijer? Straatrumoer van de kansarme jeugd in de jaren tachtig, maar is het ook literatuur?

Het wereldje van de zeventienjarige Amsterdammer Theo Wolfram is de laatste jaren door journalisten, welzijnswerkers en criminologen uitgebreid beschreven. Ook hij houdt in 4-havo de middelbare school voor gezien, baalt van zijn baantje als jongste bediende in een dierenspeciaalzaak en verveelt zich met zijn wat vage vrienden 's avonds in een snackbar ergens in Oud-West. Ze rijden rond op hun opgevoerde brommers, irriteren voorbijgangers en als er helemaal nergens iets te beleven valt, kunnen ze de lamlendigheid van de verloren avond nog goedmaken door in een park een flikker te grazen te nemen.

Gelukkig laat Grobben het niet bij die eigenlijk al lang bekende stereotypering. Literatuur moet immers eerder relativeren dan bevestigen, moet van types mensen maken en het algemene verbijzonderen. Zijn doel is duidelijk maken dat iedere jongere zijn eigen verhaal, zijn eigen geheimen heeft en dat het dus ook wat al te simpel is hen uitsluitend als groep te benaderen. Zonderde begrijpende jeugdleider uit te hangen en zonder te vervallen in het cliché van de ruwe bolster blanke pit, slaag Grobben redelijk in die opzet.

De ontwikkeling van Theo Wolfram is daar het beste bewijs van. Zijn situatie lijkt uitzichtloos. Niet zonder reden moest ik denken aan De (ver)wording van de jonge Dürer, de roman van Leon de Winter. Daarin vervreemdt een werkloze jongere steeds meer van zijn omgeving, en ook Theo's verwording lijkt onafwendbaar. Zijn baas ontslaat hem als hij zomaar een paar dagen wegblijft; zijn ouders, lief maar moe en oud en burgerlijk, verliezen hun greep op hem en ‘verkeerde’ vrienden blijken zijn groeiende leegte prima te kunnen vullen. Wat zij gemeen hebben is hun haat tegen de naamloze machthebbers, dat ‘zijn je grootste vijanden. Ze strepen ergens met een Parkervulpen je naam met donkerblauwe inkt door en je bent ontslagen. Ze vormen een commissie, huren een langwerpige tafel met een groen kleed en je moet een examen afleggen. Klootzakken! Flikkers!’

Hans Kok

Een keerpunt in die negatieve spiraal is Theo's confrontatie met de dood. Op een van zijn vele doelloze tochten met zijn brommer ligt in de buurt van Vinkeveense Plassen ‘tussen geknakt riet en voetafdrukken vol modderwater een gestalte’. Papieren uit de portefeuille maken duidelijk om wie het gaat. Een kranteknipsel daartussen leest Theo woord voor woord. Het is het gedicht Klein Chili dat Remco Campert schreef naar aanleiding van de uitslag van het toxicologisch onderzoek naar de dood van Hans Kok en dat op 22 november 1985 verscheen in Het Parool. De vondst van de dode en de inhoud van het gedicht roepen bij Theo vragen op waar hij niet zoals anders onmiddellijk antwoord op weet. Zijn aanwezigheid op de crematie en gesprekken met een vriend en een zoon van de overledene maken hem duidelijk dat deze een grote politieke belangstelling had. Dat hij ondanks allerlei teleurstellingen een idealist gebleven was. Wat Theo onderkent is dat inzicht en overzicht noodzakelijk zijn, wil je niet meegesleept worden in zaken die immoreel en nooit goed te praten zijn: flikkers in elkaar slaan, zogenaamd alleen voor de sensatie, iemand met een mes neersteken omdat zijn gezicht je niet aanstaat.

Dat zoeken naar een houding en een houvast kenmerkt ook de andere jongens. De grootste schreeuwerd die voorop loopt bij het potenrammen blijkt op zijn borst niet zoals hij gezegd had een tatoeage van de Duitse adelaar te hebben, maar een vlinder, een nachtpauwoog. ‘“Zou je hem willen aanraken, dat heeft nog niemand gedaan,” fluistert Jan.’ Dat zo'n neiging overschreeuwd moet worden, zal duidelijk zijn.

De ontwikkelingsgang van Theo Wolfram lijkt, mutatis mutandis, wel wat op die van Frits van Egters uit De avonden van Gerard Komelis van het Reve. Ook zo'n mompelende binnenvetter die voortdurend ouders, milieu en omgeving sarcastisch becommentarieert, en besluit ook De avonden niet met een nieuw inzicht in de eigen situatie?

Laat ik niet overdrijven: Wolfram is geen meesterwerk. Daarvoor blijft de typering van de bijfiguren toch te schetsmatig en daarvoor komt Theo's laatste daad, zijn binnenstappen bij een overjarige hoer - op zoek naar aandacht en genegenheid? - mij net iets te sentimenteel voor. Wolfram is wel een roman die in het rauwe jargon van de grote-stadsjongeren erin slaagt de kansarme jeugd te individualiseren tot mensen die op zoek zijn naar een kader in een samenleving waarin maar één kader van belang lijkt: geld, succes en carrière.

■