Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 5]

Zo'n puber van het wereldwijze soort
Herman Kochs onnoemelijke ergernis

Red Ons, Maria Montanelli door Herman Koch Uitgever Meulenhoff, 143 p., f 27,50

Beatrijs Ritsema

De gebeurtenissen in Herman Kochs roman Red ons, Maria Montanelli zijn dramatisch genoeg om er een zwaar op de maag liggend geheel van te maken: drie sterfgevallen, een verwijdering van school en een vreemdgaande vader, dat is niet niks in het leven van een puber. Toch blijft de hoofdpersoon, een jongen van een jaar of vijftien, er opmerkelijk stoïcijns onder. Het is zo'n puber van het wereldwijze soort, zo eentje die op school en thuis het bloed onder je nagels vandaan kan halen vanwege zijn grote bek en die dan ook prompt tot klassevertegenwoordiger wordt gekozen zonder verder iets constructiefs met deze functie te ondernemen.

Ondanks de narigheid waar deze (naamloze) hoofdpersoon mee te maken heeft, is het boek uitgesproken luchtig van toon. Dat komt doordat de jongen in de beschrijving van zijn wederwaardigheden een enorme afstand inbouwt; hij vertoont een blaséheid die hem enerzijds oud en der dagen zat doet lijken en die anderzijds toch wel weer typisch puberaal is. De sfeer van het boek roept onweerstaanbaar die andere klassieke puber uit de wereldliteratuur op: Holden Caulfield uit Salingers The Catcher in the Rey. Het bokkige verzet tegen alles wat onecht is (bij Salinger samengevat met het begrip ‘phoniness’) zit in dit boek in de onnoemelijke ergernis die de hoofdpersoon koestert voor zijn woonomgeving, de sjieke Beethovenstraat-buurt in Amsterdam-Zuid, en voorde aldaar gevestigde school, het Maria Montanellilyceum. In deze buurt wonen de vreselijkste mensen: ‘Van die opgefokte menopauzekoppen waar je werkelijk schele hoofdpijn van krijgt als je dat te lang aan moet zien hoe ze in hun dure bontjassen hun eigen weerzinwekkende spiegelbeeld in de etalageruiten lopen te bewonderen. of van die te dikke of juist veel te dunne mannen die daar in hun maatpakken ook een beetje gezellig lopen te winkelen of ze niks beters te doen hebben.’

En op school is het al niet veel vrolijker: ‘Wat er op het Montanelli nog bijkwam, dat was dat ze ervan overtuigd waren dat ze werkelijk de leukste school van de wereld hadden uitgevonden. Dat was eigenlijk het ergste van alles. Op een normale school zou je tenminste nog kunnen denken dat het allemaal niet aan jezelf lag, maar het Montanelli vond zichzelf zo leuk dat je gewoon gek was wanneer je er anders over dacht.’

Kochs parlando-achtige schrijfstijl draagt verder in niet geringe mate bij aan de associatie met Salinger. Het is een enigszins amechtig aandoende woordenstroom, een monoloog van iemand die een relaas over zichzelf houdt, zich daarbij niet ontziet om tal van zijsporen in te slaan, maar toch altijd wel weer terugkeert bij zijn uitgangspunt.

Zalmtoastjes

Het is misschien niet eerlijk om de vergelijking tussen Koch en Salinger voort te zetten, maar aan de andere kant moet Koch geweten hebben waar hij aan begon: de parallellen liggen voor de lezer te zeer voor de hand om te negeren. De overeenkomsten tussen de respectieve hoofdpersonen zijn groot, maar die van Koch bereikt nergens dat niveau van heroïsche tragiek dat The Catcher in the Rey tot zo'n schrijnend en onvergetelijk boek maakt. Holden Caulfield heeft behalve zijn kleine zusje Phoebe eigenlijk niemand om op terug te vallen en bestrijdt de hele wereld. De jongen van het Montanelli-lyceum heeft niet alleen twee goede vrienden op school, er zijn ook twee leraren met wie hij althans enige affiniteit heeft, hij heeft een goede verhouding met zijn moeder (al overlijdt zij aan een dodelijke ziekte) en hij heeft ooit zijn hart uitgestort bij een echte psycholoog die hij blijkbaar het vertrouwen waard vond. En niet te vergeten heeft hij een waarachtige vriendin, die ook veel van hem houdt, met wie hij het bed deelt, zalmtoastjes eet en toekomstplannen maakt. Al met al een redelijk uitgebreid gezelschap dat niet wijst op onoverkomelijke existentiële angst of wanhoop. Die sociale stootkussens geven het boek iets gezelligs: het aanstekelijke gekanker op de mensen die niets van het leven begrijpen, familieleden, mensen uit de buurt, leraren op school, blijft overeind maar grijpt je minder naar de keel, omdat het gecompenseerd wordt door dingen die wel tot tevredenheid stemmen.

Herman Koch
jet van boxtel

Het lot van de hoofdpersoon wordt min of meer bepaald door de ongelukkige dood (al is het dan door diens eigen schuld) van een zwakbegaafde jongen die om onnaspeurlijke redenen op de bewuste school is beland. De hoofdpersoon heeft een geweldige hekel aan de jongen omdat deze zijn zieligheid ten volle uitbuit, maar kan zich tegelijkertijd net zo min als de anderen onttrekken aan het beroep op medelijden. Hij nodigt hem zelfs een keer uit bij hem thuis. Zijn betrokkenheid bij de dood van de zwakbegaafde tijdens een werkweek leidt tot zijn verwijdering van school. Al wilde hij niets liever dan van die school weg, het is de vraag of dit nu wel de meest geëigende manier was. Geïntrigeerd raken door iets afstotends dat vervolgens met je op de loop gaat, dat is ongeveer het thema van het boek. De zwakbegaafde heeft hem uiteindelijk precies daar gebracht, waar hij wilde zijn, maar liever had hij het op eigen kracht gedaan. De gevoelens van onmacht waar dit soort mechanismen tot leiden, zijn door Herman Koch subtiel weergegeven.

■