Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[Geluk van zeer goede kwaliteit - vervolg]

Jan Hanlo in 1916 (Little Lord Fauntleroy) (foto uit het aan Jan Hanlo gewijde nummer van ‘Bzzlletin’ 116, 1984

weet, maar dan ontpopt hij zich met een Wittgensteiniaanse vasthoudendheid tot iemand die al vroeg met een aantal filosofische thema's is geconfronteerd, die hij wil oplossen vanuit een ‘logisch-dialektisch eergevoel’, hoe lang dat ook mag duren. Zijn hele leven heeft hij over de vrije wil en over schuld gepiekerd en geschreven. In maart 1944 schrijft hij aan Govers: ‘Volkomen eerlijk, volkomen critisch, volkomen persoonlijk - en toch volkomen “kwetsbaar”: ontvankelijk. Zó zou men moeten zijn om de waarheid te vinden.’ Hoewel niet van hem gezegd kan worden dat hij niet heeft geprobeerd eruit te komen, in 1966 is de zaak allerminst opgelost; op 8 januari 1966 schrijft hij aan Tamis Wever: ‘Ik zie het misschien spoedig weereens zo: God de schuldige; maar ik probeer toch mijn Godsbeeld daarvan te zuiveren. En dat is mij alleen mogelijk door schuld in de mens (zelf) te proberen te zien. En, gek genoeg, loop ik dan helemaal in het straatje van de H. Schrift, lijkt mij!’

Hoe zwaar de filosofische en religieuze problemen ook zijn die Hanlo zich op zijn hals haalde, hij vergeet niet pregnant en speels te formuleren (‘zie hier mijn poging om van een stinkende [af-]God tot een stinkende mensheid te komen’). Met J. Bernlef en K. Schippers bepaalde Hanlo het gezicht van het tijdschrift Barbarbar - zorgelozer blad heeft niet bestaan. Maar Hanlo correspondeerde intussen met anderen over de voor hem allerminst zorgeloze vraag of lijden niet waardevoller voor het leven is dan geluk. Van deze persoonlijke theologische kwestie maakte hij daarna literatuur in ‘Het probleem (oneerbiedig geformuleerd):de (half)knudde (lijkende) schepping’ (In een gewoon rijtuig), waarin hij een stok van vijfentwintig centimeter verdeelt in tien centimeter lijden en vijftien geluk: ‘Wanneer we in het 10 cm-stuk zitten, denken we (oneerbiedig): wat 'n knudde schepping. Maar eigenlijk is 't zo: de 10 cm lijden vallen tegen de 15 cm geluk helemaal weg, zodat er 5 cm geluk overschiet.’ Vreemd is wel dat Hanlo die vijftien centimeter geluk al van ‘zeer goede’ kwaliteit noemt, terwijl je vanuit zijn schuldbewuste religieus-filosofische gedachtenwereld zou denken dat juist die overgebleven vijf centiimeter geluk van ‘zeer goede’ kwaliteit zouden zijn: er moest voor tien centimeter geleden worden om vijf centimeter geluk te krijgen.

De schrijver van gedichten als ‘Oote’, ‘Jossie’, ‘Archangel’, ‘Verdediging van het iets’ en van proza als het gemier over de wesp en ‘Het vieze hondje’ was in veel opzichten een serieus-conventioneel man: een katholieke dadaïst. Hanlo had een hekel aan paradoxen, maar schijnbare tegenstrijdigheden bepalen zijn leven. Bescheidenheid en zelfbewustheid, slordigheid en tantaliserende preciesheid, vroomheid en losbandigheid, minderwaardigheidsgevoel en zelfoverschatting, wereldvreemdheid en kosmopolitisme, hartelijkheid en arrogantie - ze komen in deze brieven allemaal afwisselend te voorschijn. Hij was een groot liefhebber van de ‘ouw-hoer-stijl’ in brieven en proza, maar er mocht geen komma in verkeerd staan. Geert van Oorschot was zelf niet de makkelijkste, maar Hanlo kon er ook wat van. Wanneer men Hanlo's brieven aan Van Oorschot achter elkaar leest is het alsof hier twee doodsvijanden verplicht werden met elkaar op te trekken, want Van Oorschot krijgt (ik generaliseer) alleen maar te horen dat Hanlo's werk weer niet zonder zetfouten in Tirade terecht is gekomen, of dat er uiteindelijk toch een zetfout in zijn Verzamelde gedichten of in In een gewoon rijtuig zat. Er staat ook veel hartelijks in die brieven, maar Hanlo was (ook tegen Bernlef en Schippers) ongenadig als het om zetfouten ging. Een van zijn sluwe hatelijkheden is te vinden in een brief van november 1958 aan Van Oorschot. Er is een fout geslopen in zijn Verzamelde gedichten: ‘Of dit die heer Moschel nu toch is, ik weet het niet. Ik vind het toch eigenlijk wel eigenaardig dat als een dichter zich tegen dergelijke dingen verzet, omdat hij weet dat de smeerlappen hem zulke dingen steeds willen leveren, bij herhaling voor “moeilijk” wordt uitgemaakt. Ik wou dat je dit schrijven aan de heren drukkers wou laten zien opdat die rotvent 't eens onder de ogen krijgt. Ik geloof niet dat ik dhr Muschel hiervan mag verdenken.’ De schuldige noemt hij eerst Moschel, aan het slot ‘Muschel’... zetfoutje. Hanlo was, zoals hij zelf ergens schrijft, geen man van compromissen. Hij was evenmin een man die geen waarde hechtte aan ‘kleinigheden’.

Hostie

Om het belang van kleinigheden te illustreren heeft hij, zoals meestal, sprekende voorbeelden: ‘Een oog b.v. of een radio, eigenlijk alles, zit vol kleinigheden.’ Aan Chris van Geel schrijft dat hij tot de ontdekking is gekomen dat hij ‘niet aardig’ is. Daar mag iets van waar zijn, daar staat de complete charme van zijn werk tegenover, aangevuld met de aandoenlijke (allerminst sentimentele) brieven die hij schrijft aan zijn moeder, aan Pierre Kemp, aan Gust Gils en aan mensen die het op een of andere manier moeilijk hebben. Hij is dan doorlopend bemoedigend, bezorgd, attent. De brieven aan Bernlef en Schippers staan vol vragen over het welzijn van vrouw en kinderen. Deze oprechte bezorgdheid moet iets te maken hebben met zijn grote afkeer van moeilijkheden in het algemeen, en met zijn afzijdigheid van het echte leven. (De enige keer dat er van politiek sprake is in de brieven is wanneer hij een telegram stuurt naar president Eisenhower waarin hij vraagt om clementie voor de Rosenbergs.) Hanlo was een programmatisch optimist, uit afweer tegen alles wat hem uit zijn evenwicht kon brengen. Om die reden wilde hij ook Kafka niet lezen, dat wist hij wel, dat had hij min of meer zelf allemaal meegemaakt. Hij had ook een afkeer van ongeluk en van het haten wat daarbij hoort (schrijft hij aan Simon Vinkenoog). Aan Gust Gils schrijft hij: ‘Ik geloof dat men haastig moet zoeken en streven naar optimisme, optimistische lectuur, vrolijk, gelukkig proberen te zijn desnoods doen alsof.’ Hanlo was katholiek, maar probeerde zijn geloof zijn hele leven een theoretische basis te geven, wat hem niet lukte. Daardoor ontbrak hem, zoals hij zelf schrijft, een ‘vast punt’. In kwesties van geloof en liturgie kon hij heel precies zijn. Hij schrijft een brief aan de bisschop om zich te beklagen over de priesters die het handwerk van het uitdelen van hosties niet meer zo nauw nemen: ‘Het is opvallend hoeveel priesters tegenwoordig met de nagel van hun duim de tongen van de communicanten aanraken.’ Zulke brieven moet men leggen naast brieven als die aan Simon Vinkenoog van maart 1955 waarin hij als ‘bon-papa met hoofdgriep’ pagina's lang uitlegt hoe je een gitaartje kunt maken van een sigarenkistje, of van een klomp, geïllustreerd met technische tekeningen. Geleidelijk ontstaat in deze brieven het beeld van Hanlo als de platonisch-pedofile katholieke dadaïst op een zware motor.

Op 15 augustus 1945 schreef Hanlo aan Albert Jan Govers die aan het dichten was geslagen: ‘Jij wil je lezers laten ontdekken dat je eenvoudig bent achter dit masker van gecompliceerdheid; ik wil ze laten ontdekken dat ik gecompliceerd ben achter mijn masker van eenvoud.’ Dit beschouwde Hanlo min of meer als zijn geheim, ook al vermoedt elke lezer van zijn werk de waarheid van deze uitspraak (‘Maar goed dat ik geen dichter ben, anders zou dit nooit bekend mogen worden’). Iets wat kennelijk ook niet bekend mocht worden is het feit dat zijn beroemde gedicht ‘Oote’ zijn oorsprong had in zijn familie. In een noot in deel I (p. 716) staat een brief van de verzorger van Hanlo's literaire nalatenschap, jhr. E.L.A. van Nispen tot Pannerden, waarin deze schrijft dat men langzamerhand toch moet weten dat ‘dit niet van Jan zelf was maar van zijn vader, die het steeds voordroeg in de twintiger en dertiger jaren, toen hij bij mijn tante Louise woonde’. Hanlo heeft wel toegegeven dat hij de dadaïsten hoog had en dat hij ‘geloofde’ (I, p. 288) dat hij het werk van Kurt Schwitters nog niet kende toen hij dit klankgedicht schreef, maar dat de achtergrond zo concreet was heeft hij nooit verteld.

De bijna 1500 pagina's brieven in deze twee delen staan vol ‘Hanlo's’. Een ‘Hanlo’ is een even ware als grappige zin of formule die het eeuwige leven heeft en alleen door hem bedacht kan zijn. In 1966 heeft hij een ‘bosje’ gekocht, schrijft hij aan K. Schippers: ‘Als het gesneeuwd heeft zal er sneeuw op de dennen en de grond liggen. Het praat niet.’ Een brief aan Van Oorschot begint hij met een mededeling die betrekking heeft op het feit dat Van Oorschot zijn huisnummer altijd verkeerd schrijft: ‘Misschien is het beter geen huisnummer meer te fantaseren, Geert.’ Een brief aan Einstein over de zwaartekracht en de aantrekkingskracht stuurt hij aan ‘Albert Einstein, USA’ en hij is verbaasd dal hij nooit antwoord heeft gekregen. De brieven bevatten ook veel inlichtingen omtrent zijn ideeën over poëzie. (‘De poëzie heeft de werkelijkheid nodig om de schoonheid een aspect van onwaarschijnlijkheid te geven. Het mooie van zo'n zin is dat je hem telkens weer verliest en dan weer terug moet vinden.’) Hanlo was altijd uit op het vinden van ‘waarheden als koeien’, maar dan met een poëtische inslag, want ‘je poëtischer je wahrer’ - een van die citaten (van Schlegel dit keer) die nogal eens terugkomen. Wanneer Hanlo iets wist, dan wist hij het voor altijd, omdat hij het zelf geknutseld had.

Het is toeval dat Hanlo's diepgravende verhandeling over het geluk te vinden is op pagina 165 van In een gewoon rijtuig en dat de brief die er de basis voor was op pagina 165 in het tweede deel van zijn Brieven staat. Zo hoort dat, wanneer het om geluk van zeer goede kwaliteit gaat.

■

BRIEVEN
door Jan Hanlo
Redactie Ser J.L. Prop, K. Schippers en Erica Stigter
Deel I 1931-1962, 753 p.,
Deel II 1963-1969, 669 p.,
Uitgever G.A. van Oorschot, f 99,-
(ingenaaid), f 140,- (gebonden) (niet los verkrijgbaar)