Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 3]

De voorgeschiedenis van de affaire-Rushdie
Een overzicht van morele pietluttigheid en bekrompenheid in honderd boeken

Verboden boeken door C.J. Aarts en Mizzi van der Pluijm Uitgever De Bijenkorf, 210 p., f 12,50

Atte Jongstra

Een van de meest schrijnende feiten uit A.C. Krusemans in 1887 verschenen Bouwstoffen voor een Geschiedenis van den Boekhandel (1830-1880) is de drukgeschiedenis van de eerste Nederlandse vertaling van D.F. Strauss' Das Leben Jesu. In Krusemans standaardwerk over de negentiende-eeuwse geschiedenis van de Nederlandse boekhandel wordt slechts een voetnoot gewijd aan dit (niet in de laatste plaats voor Nederlandse begrippen) revolutionaire boek, waarin Jezus voor het eerst wordt voorgesteld als gewoon mens, en de evangeliën als mythen worden afgeschilderd, maar het is een van de meest navrante passages. De oorspronkelijke versie van Das Leben Jesu verscheen in 1837. Twee jaar later werd de vertaling ervan aangekondigd door de Groningse boekverkoper J.H. Bolt. Van theologische zijde werd publiekelijk bezwaar aangetekend, maar uitgever Bolt verdedigde zich heftig tegen wat hij ‘bekrompen eenzijdigheid’ en ‘kleingeestige beschroomdheid’ noemde: het boek had in Duitsland bovendien al drie drukken beleefd. Bolt beriep zich op het recht van vrijheid van denken en spreken, en wees er verder op dat Nederland in dit opzicht een traditie hoog te houden had: er waren immers in vroeger tijden vele boeken in Nederland gedrukt die bijvoorbeeld in het katholieke Frankrijk verboden waren.

Bolts vurige en bittere pleidooi wekte de irritatie in de keurige, protestants-christelijke Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels, in die tijd het oppermachtige bolwerk ter verdediging van de morele zuiverheid van het boekenvak. Advertenties verschenen om de eer van de Nederlandse boekhandel te verdedigen en dat ‘goddeloze’ boek uit de winkels te houden. In een plotseling oplaaiend dogmatisme werd Bolt door zijn collega's beschuldigd van ‘onverstand, ongeloof, waanwijsheid, onbeschaamdheid en heiligschennis’ en de uitgave van Het leven van Jezus werd geboycot. Bolt bleef met de hele partij zitten en er bleef niets anders over om deze ineens te veilen. De Vereeniging kocht de partij en verklaarde in 1843 met kennelijke opluchting dat ‘de voorhanden zijnde exemplaren buiten de handel waren gesteld’. Strauss' Het leven van Jezus belandde op een boekenzolder, tot de dezelfde Vereeniging in 1858 in onverminderde leerstelligheid besloot alle exemplaren te verbranden.

Kleine minderheid

Door onze internationale drukkersfaam zijn in Nederland altijd veel boeken gedrukt. Vergeleken bij de katholieke buurlanden heerste in ons land inderdaad een relatief vrij klimaat: de Vaticaanse Index van verboden boeken vormde zeker boven de grote rivieren nauwelijks een belemmering voor drukkers en uitgevers. Buitenlandse auteurs lieten niet zelden boeken die ongetwijfeld door drukkers in hun vaderland zouden zijn geweigerd in ons land drukken. Zo verscheen in 1660 bij Elzevier te Leiden het berucht geworden La Puttana Errante in herdruk, een navolging van de even beruchte, wulpse sonnettendichter Pietro Aretino: negen jaar later zou het zelfs onder de titel De dwalende hoer in het Nederlands verschijnen. En nog in 1894 liet de anonieme schrijver van My Secret Life (aangezien voor erotisch bibliograaf H.S. Ashbee) deze aaneenschakeling van warmbloedige herinneringen in Amsterdams drukken.

Toch geven anekdotes als die rond D.F. Strauss' omstreden boek, of een ‘beredeneerde catalogus’ als W.P.C. Knuttels Verboden boeken in de Republiek der Vereenigde Nederlanden (1914), een genuanceerder beeld van de ‘Hollandse vrijheid’. In een inleiding zegt Knuttel hierover: ‘Het aantal van hier te lande verboden boeken (is) zelfs vrij aanzienlijk. Maar men houde daarbij in het oog, dat die verbodsbepalingen voor het grootste gedeelte lokaal waren. De boeken, welke in de geheele Republiek op den index geplaatst waren, vormen een kleine minderheid.’

Knuttels lijst vermeldt een groot aantal verboden titels die tot de verbeelding spreken. Zoals Goed rond goed Zeeuwsch of Ontspande dichtluim tegen de vijanden, geessels en verdervers van hun zuchtend Vaderland (in 1782 in Den Haag verboden), of Het opgehaalde gordijn of de Opvoeding van Laura (door de Rotterdamse overheid in 1792 in de ban gedaan). Aardig ook is de geschiedenis rond het in 1752 verschenen De Godsdienst zonder bygeloof, (ten onrechte) toegeschreven aan de drukker ervan: J. Baroen. Het Hof sprak een merkwaardig vonnis uit: de beklaagde werd veroordeeld tot het publiekelijk verscheuren van het door hem gedrukte werk, en verder tot ‘eenige jaren tuchthuisstraf en verbanning’.

Salman Rushdie, tekening Siegfried Woldhek

De vertaling van La Puttana Errante die ik noemde werd in 1669 in de hele Vereenigde Republiek verboden. Toch werd het in 1677 opnieuw uitgegeven, ditmaal zelfs verlucht met gravures. De tijden veranderen; de moraal ontspant als de welvaart toeneemt. Werd een ongekuiste editie van Shakespeares werken in de negentiende eeuw nog van vele kanten afgeraden als zijnde schadelijk voor de moraal, in de jaren 1880 (ook een tijd van toenemende welvaart) verscheen de bejubelde, volledige vertaling van L.A.J. Burgersdijk. Afkeurende geluiden over de zedelijke kanten van deze vertaling werden trouwens ook na verschijning nog wel gehoord.

Een zekere tweeslachtigheid beïnvloedt vaak het morele oordeel: in de Nederlandse samenleving zijn alleen de verschillende kerkelijke gezindten reden voor uiteenlopende opvattingen. Katholieke censuurcommissies als IDIL en ASKB verboden boeken die geen problemen opleverden in protestantse ogen. En verder is moraal in verband met boekuitgaven een altijd met ongelijke gestrengheid gehanteerde toetssteen. In elke dictatuur, onder elke paus, door elke puritein zijn ‘immorele’ uitgaven gedoogd omdat ze aan de aandacht ontsnapten, of omdat er belangrijker zaken speelden. Daarbij is de ‘toegepaste moraal’ misschien wel een van de meest variabele kanten van de menselijke geest.

Saillante details

Een opvallende tweeslachtigheid zal de toekomstige historieschrijver van het boek in Nederland ook aantreffen rond de uitgave door warenhuis De Bijenkorf van het door Cees Aarts en Mizzi van der Pluijm samengestelde Verboden boeken. Verboden door pausen en dictators, puriteinen en boekenhaters. Het laatste in de rij van honderd behandelde verboden boeken is Rushdies The Satanic Verses. Verboden Boeken lijkt te passen in de traditie van Hollandse vrijheid, maar ook hier klinkt onmiddellijk een ‘maar en toch’. De Bijenkorf liet hetzelfde boek van Rushdie uit de rekken verwijderen. Geen daad van pausen, dictators, puriteinen of boekenhaters, maar van een angstige en weinig principiële boekhandelaar. In Verboden boeken wordt een dergelijke daad (terecht) zonder onderscheid opgenomen in het rijtje van boekverbrandingen en verboden van kerkelijke of regeringszijde. Bijvoorbeeld waar het de uitgavegeschiedenis betreft van twee romans van de Zuid-Afrikaanse auteur Miriam Tlali. De samenstellers schrijven hierover: ‘1985. Muriel at Metropolitan en Amandla zijn officieel niet meer verboden. Boekhandelaren durven deze titels echter niet meer in voorraad te nemen, zodat ze nog steeds niet verkrijgbaar zijn.’

Is de volgende stap van De Bijenkorf het uit de handel nemen van Verboden boeken, omdat de islamitische verkettering van The Satanic Verses en hun auteur in onvoldoende positieve termen wordt geformuleerd?

Verboden boeken bevat een kleine schat aan materiaal. C.J. Aarts en Mizzi van der Pluijm hebben veel gegevens, met kennelijke smaak voor het saillante detail, over de uitgavegeschiedenis van honderd omstreden boeken bijeengebracht: werk van Boccaccio, Dante, Cleland, Hugo, Sade, Heine, Van Deyssel, Flaubert, Freud, Barbusse, Babel, Hitler, Sartre, Malaparte, Claus, Vestdijk, Mulisch, Boelgakov en vele anderen passeert de revue, alsook koran en bijbel. Op welke gronden de samenstellers een keuze hebben gemaakt is mij onduidelijk: nergens wordt deze verantwoord. Verboden boeken krijgt daardoor iets vrijblijvends. Petronius' Satyricon vindt zich bien étonné in het gezelschap van Kuifje in het land van de Sovjets, James Joyces Ulysses kijkt wat onwennig naar Joachim van Babylon van Marnix Gijsen, Julio Cortázar maakt voor het eerst kennis met C. Johan Kievits De zoon van Dik Trom, en Sterne krabt zich op het hoofd in het licht van het wel heel kleine lampje Bob en Daphne door Han B. Aalberse.

Verboden boeken geeft weliswaar een indruk van de repressie van het geschreven woord door de eeuwen heen, toch wekt het vooral de behoefte naar iets wat het niet is: een uitgebreide studie over dit onderwerp, een werk dat behalve een enorme hoeveelheid uitgavegeschiedenissen uit alle tijden ook een ernstige essayistische of bibliografische lading heeft. Uitputtend kan zo'n boek natuurlijk nooit zijn, maar het zou op zijn minst het gewicht van studies als Holbrook Jacksons The Anatomy of Bibliomania (1950) of Gershom Legmans The Horn Book. Studies in Erotic Folklore and Bibliography (1964) moeten benaderen. Het is natuurlijk ondankbaar om een werkje als Verboden boeken te vergelijken met deze meesterwerken. Aarts en Van der Pluijm pretenderen niet meer te leveren dan wat ze doen, de uitgeverstekst op de achterflap (‘Aan de hand van honderd voorbeelden schetst dit boek de geschiedenis van de censuur’) zullen we de samenstellers maar niet aanrekenen. Toch had me een uitgebreider literatuurlijst op zijn plaats geleken, van bibliografieën waarin - niet in de laatste plaats omdat ze verboden zijn, of vanwege bestaande verbodsbepalingen anoniem en in kleine oplage verschenen - ‘vergeten’ of ‘verdwenen’ boeken worden opgesomd. Een bibliografie als die van genoemde Ashbee bijvoorbeeld, of de catalogus l'Enfer de la Bibliotheque Nationale die de dichter Apollinaire samenstelde uit het ‘verboden’ deel van betreffende bibliotheek, zoeken we in Verboden boeken vergeefs. Aarts en Van der Pluijm zouden de lezer in de gelegenheid hebben gesteld aan de hand van zo'n inventarisatie een indruk te krijgen van de verbluffende hoeveelheid boeken die in de loop van de eeuwen zijn verboden.

Toch geeft het, ondanks alle vrijblijvendheid, een aardig beeld over vijandelijkheden jegens het boek en de vrijheid van drukpers. ■