Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

Angstschreeuw in 20 delen
De gespletenheid van E.T.A. Hoffmann

E.T.A. Hoffmann oder die tiefe zwischen stern und erde Eine Biographie door Eckart Klessmann Uitgever: Deutsche Verlags-Anstalt, 592 p., f 89,10

Wil Rouleaux

Een moordenaar maakt Parijs onveilig. Het is geen gewoon crimineel maar, integendeel, een fijnzinnige kunstenaar. Goudsmid is hij van professie, en overdag leidt hij een deugdzaam, ja pedant leven. 's Avonds wordt hij echter door de satan bezocht, die hem de straten en de gassen injaagt, op zoek naar prooi. Deze vindt hij onder zijn juwelen dragende cliëntèle, die zijn geraffineerde kunstwerkjes ontheiligt, een vergrijp waarop in zijn ogen slechts de zwaarste straf past.

René Cardillac uit de magistrale novelle Das Fräulein von Scudéri (1819) behoort tot de vele personages uit het werk van de Duitse romanticus E.T.A. Hoffman die er een merkwaardig dubbelleven op na houden. De Parijse goudsmid behoort tot dezelfde familie als de monnik Medardus uit die bekende roman Die Elixiere des Teufels (1816), die bewijst dat heiligheid en misdaad best verenigbaar zijn. Verwant is hij ook aan de student Anselmus uit dat onvergetelijke verhaal Der goldne Topf (1814), die weliswaar op kamers woont in Dresden, maar gelijktijdig een aanzienlijk riddergoed bezit in Atlantis.

Vrijwel alle creaties uit het werk van de schrijver, componist en schilder-tekenaar Hoffmann lijden aan het oerromantische conflict tussen ideaal en werkelijkheid. Afgestoten door de banaliteit van alledag, inzonderheid door de filisters, zoeken ze hun toevlucht in de droom, in de fantasie, in de kunstmatige paradijzen. Gedreven worden ze doorgaans door duistere machten, waarop ze geen enkele greep hebben, en die deze geëxalteerde maar o zo sympathieke zonderlingen niet zelden tot gewelddadig gedrag aanzetten. Hoffmann vertelt hun wederwaardigheden in een uiterst jachtige, pathetische stijl vol bizarre en groteske humor, een stijl die met het predikaat ‘meeslepend’ nog ontoereikend omschreven is: beginnen aan een werk van deze schrijver betekent het in één ruk ten einde lezen. Zo ondergingen het ook Hoffmanns tijdgenoten, want hij was in de negentiende eeuw een uitermate veelgelezen schrijver, die bovendien (als we afzien van Goethe en Schiller) de wereldliteratuur heeft beïnvloed als geen andere Duitse schrijver voor hem.

Ernst Theodor Amadeus Hoffmann - de derde voornaam heeft hij later uit bewondering voor Mozart aangenomen - werd in 1776 te Königsberg (Kaliningrad) geboren, de hoofdstad van het voormalige Oost-Pruisen. Zijn vader heeft hij nauwelijks gekend en zijn moeder was geestesziek; opgevoed werd hij door een oom. Hoffmann toonde zich een briljant student in de rechtswetenschappen en werkte tot zijn dertigste levensjaar als regeringsambtenaar, in zijn vrije tijd tekenend, componerend en muziekkritieken schrijvend. In 1808 vertrok hij naar het Zuidduitse Bamberg, waar hij directeur werd van het muziektheater en waar ook zijn eerste grote literaire werken ontstonden. In 1815 verwierf hij door toedoen van enkele invloedrijke vrienden een hoge post als rechter in Berlijn; 's avonds en 's nachts ontstond hier, niet zelden in een alcoholische roes, het grootste gedeelte van zijn omvangrijke literaire produktie. Amper zesenveertig jaar oud stierf Hoffmann in 1822.

Religieus

Hoewel ‘Gespenster-Hoffmann’ door het grote lezerspubliek van zijn tijd op handen werd gedragen, kon hij de toenmalige literaire kopstukken slechts matig gerieven. Goethe (‘krankhafte Werke eines leidenden Mannes’) en in iets mindere mate ook Schiller hadden bijvoorbeeld een lage dunk van hun collega. Heinrich Heine daarentegen vond in hem een verwante geest en van hem stamt ook de later beroemd geworden formulering ‘ein Angstschrei in zwanzig Bänden’. Waarschijnlijk heeft Heine bij hem juist datgene bewonderd wat Goethe zo afstootte: het weinig harmonieuze, door en door gespleten en tevens morbide wereldbeeld - kortom datgene wat Hoffmann voor de vroege negentiende eeuw zo uitzonderlijk en modern maakte.

E.T.A. Hoffmann, zelfportret (Nationalgalerie Preussischer Kulturbesitz, Berlijn)

Al vroeg werd Hoffmanns werk in de belangrijkste cultuurtalen vertaald. In Rusland waren zijn fantastische verhalen mateloos populair, en Gogol en Dostojevski ondergingen er nadrukkelijk zijn invloed. In Frankrijk waren het vooral Baudelaire (‘le divin Hoffmann’) en Gérard de Nerval die hem waardeerden, terwijl de Amerikaan Edgar Allan Poe beslist aan hem schatplichtig genoemd mag worden. In de twintigste eeuw waren het ten slotte vooral de surrealisten en expressionisten, in literatuur zowel als schilderkunst, die hem verafgoodden, terwijl er zeker ook een bepaalde verwantschap bestaat tussen de etiketten ‘Kafkaësk’ en ‘Hoffmannesk’.

Eckart Klessmann, die criticus is voor vooral de Frankfurter Allgemeine en die eerder diverse studies over de Duitse romantiek publiceerde, beschrijft in zijn onlangs verschenen E.T.A. Hoffmann oder die Tiefe zwischen Stern und Erde het leven van deze grote schrijver. Hij doet dat met grote persoonlijke betrokkenheid, kennis van zaken en een opvallend stilistisch raffinement. Zijn boek - de uitvoerigste levensbeschrijving van Hoffmann tot nu toe - mag een briljante proeve van biografische kunst genoemd worden. De lezer ervaart hier niet alleen veel over het leven van Hoffmann, maar wordt en passant heel wat wijzer over het zo interessante tijdperk waarin dit werk ontstond. Klessmann beschouwt Hoffmannn als een in feite diep religieus schrijver (lang niet iedereen heeft hem zo gezien), en vanuit die invalshoek komt hij bij de interpretatie van de diverse werken soms tot opvallende inzichten. Uiteraard komen in dit boek ook de vaste thema's uit de Hoffmann-literatuur aan bod: zijn problemen met de censuur, zijn grote passie voor de muziek, die hij trouwens lange tijd boven de literatuur stelde, zijn ongelukkige huwelijk en zijn liefde voor een veertienjarige scholiere, alsook zijn angsten, ziekten en kunstidealen - die hij volgens zijn biograaf projecteerde in de figuur van kapelmeester Kreisler, uit wat deze de apotheose van zijn oeuvre noemt, de roman Lebensansichten des Katers Murr uit 1821.

Eckart Klessmann schrijft dat hij Hoffmanns werk op vijftienjarige leeftijd heeft leren kennen en dat zijn passie voor deze schrijver er sindsdien niet minder op is geworden. Voor wie Hoffman kent is dit weinig verwonderlijk. Hij behoort tot de grootste Duitse schrijvers. ■