Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 9]

Een praktijkboek voor de Afrikaanse revolutie
Ludo Martens en de volksguerrilla in Zaïre

Tien jaar revolutie in Kongo 1958-1968 De strijd van Patrice Lumumba en Pierre Mulele door Ludo Martens Uitgever Epo/De Geus, 412 p., f 34,90

Marc Reynebeau

Even buiten het centrum van de Zaïrese hoofdstad Kinshasa staat een gigantisch, pretentieus gebouw vol marmer en rode pluche dat een naargeestige, autoritaire sfeer uitstraalt. Het is het Palais du Peuple, dat hoofdzakelijk voor en door het officiële protocol wordt gebruikt en het is een exacte kopie van het Volkspaleis in Peking. Het gedrocht is een geschenk van de Chinese Volksrepubliek, dat integraal door Chinezen werd gebouwd en nog altijd door hen wordt onderhouden. Dat Peking de dictatuur van de Zaïrese president Moboetoe dit gebouw cadeau deed, getuigt van de pragmatiek waarmee een grootmacht aan buitenlandse politiek doet. In de eerste jaren na 1960, toen Zaïre (dat toen nog Kongo heette) de onafhankelijkheid van België had verworven, steunde China guerrillabewegingen tegen de regering in Kinshasa (toen: Leopoldville), maar toen die mislukten, koos de Volksrepubliek voor een aanwezigheidstactiek die vandaag nog altijd zeer voyant is, onder meer met dat Volkspaleis.

Over die door China gesteunde opstand verscheen zo pas een in veel opzichten curieus boek van Ludo Martens: Tien jaar opstand in Kongo. In de revolte (nou ja) van mei 1968 in België was Ludo Martens een van de belangrijkste studentenleiders; zijn oratorische talent werd alom bewonderd of, al naar gelang, geducht. Hij stond aan de wieg van de maoïstische beweging Alle Macht Aan De Arbeiders (Amada) waaruit enkele jaren geleden de Partij van de Arbeid van België (PvdA) ontstond, waarvan hij de voorzitter is. Zijn boek over de Kongo is niet echt nieuw; een eerste versie ervan verscheen al in 1985, maar dan wel in het Frans. Het ging immers niet zomaar om een afstandelijk, wetenschappelijk gesoigneerd brokjes huisvlijt van een amateur-historicus. Martens zag zijn boek expliciet als een strijdschrift, ten gerieve van alle Afrikaanse aspirant-revolutionairen die inspiratie willen putten uit het marxistisch-leninistische concept van de volksguerrilla. Hen houdt Ludo Martens het voorbeeld van Pierre Mulele voor, die in de jaren 1963-1966 een proletarische opstand leidde in de streek Kwango-Kwilu, een paar honderd kilometer ten oosten van Leopoldville.

Met deze guerrilla wou Mulele Kongo zijn tweede onafhankelijkheid geven. In 1960 verwierf het land immers wel een formele politieke zelfstandigheid, maar Kongo verzeilde in een chaos nadat in het leger een muiterij was ontstaan en een aantal provincies voor zichzelf onafhankelijkheid van Leopoldville eisten. Het progressief-nationalistische bewind van eerste minister Patrice Lumumba (in wiens regering Mulele minister van ‘nationale opvoeding’ was) werd al spoedig de nek omgedraaid door het Belgische en Amerikaanse neokolonialisme dat zijn omvangrijke economische en strategische belangen in Kongo veilig wilde stellen. Het kreeg daarbij de steun van corrupte Kongolese politici (die in de staatskas de poort naar de rijkdom zagen) en militairen, zoals de huidige president Moboetoe die al enkele maanden na de onafhankelijkheid zijn eerste staatsgreep pleegde en kort daarop de hand had in de moord op Lumumba.

Radicale nationalisten, al dan niet gesteund door Peking of Moskou, trachtten het lumumbistische programma dan gewapenderhand te realiseren. Niet zelden ontaardde dat in tribalistisch geweld en massaal bloedvergieten waarbij talloos veel slachtoffers vielen, vooral Kongolese burgers. Pas in 1967 kon het regime van Leopoldville, met de steun van Belgische en Amerikaanse militairen en van blanke huurlingen, het land weer onder controle krijgen. Een van die guerrillebewegingen was die in Kwilu, die Pierre Mulele naar het model van de Chinese revolutie (maar blijkbaar met slechts zeer beperkte Chinese hulp) trachtte uit te bouwen. Ze kende een tijdlang zelfs een vrij groot succes, maar uiteindelijk moest Mulele toch op de vlucht naar Brazzaville. In 1968 lokte Moboetoe hem in de val: hem werd amnestie beloofd maar kort na zijn terugkeer in Kongo werd hij onder gruwelijke omstandigheden vermoord.

Nation Builder

Via zijn politieke relaties (vooral in Zaïres buurland Kongo-Brazzaville) slaagde Ludo Martens erin een groot aantal overlevende getuigen van deze revolutie in Kwilu te interviewen en kon hij ook belangrijk archiefmateriaal daaromtrent raadplegen. Dat maakt het hem mogelijk om, voor het eerst, een vrij gedetailleerd en uitstekend gedocumenteerd beeld van het mulelistische maquis te schetsen. Het constrasteert fel met de vaak oppervlakkige en vooringenomen gelegenheidsjournalistiek die van deze guerrilla enkel de herinnering aan redeloze moordenaarsbenden heeft overgehouden. De systematiek waarmee Martens zijn omvangrijke materiaal etaleert, maakt de lectuur van dit boek vrij aantrekkelijk, hoewel het in chronologie, taalgebruik, spelling en boekverzorging verre van briljant te noemen valt. Wie er gevoelig voor is, zal zich vast ook ergeren aan de soms naïef-hagiografische manier waarop Mulele ten tonele wordt gevoerd, het marxistische jargon, de parabelachtige details of de martiale taal waarin de vijand nooit verslagen maar altijd verpletterd wordt.

Ludo Martens maakt er echter geen geheim van: dit is een door en door geïdeologiseerd boek. En dat levert wel een paar nadelen op. Martens ziet in het optreden van Mulele een rechtlijnige ontwikkeling waarin bij voorbeeld al sinds 1958, het begin van diens politieke activiteit, de noodzaak van gewapende actie primeert, hoewel dat niet zo evident uit het boek blijkt. De ideologische lessen die Martens trekt uit de redenen voor de mulelistische mislukking (de ontmoediging door de lange duur van de guerilla en door de zware repressie en vooral het ontbreken van een politieke omkadering via een ‘voorhoedepartij’) maakt hij vrij plausibel, maar het verhindert hem met andere factoren rekening te houden. De belangrijkste daarvan was ongetwijfeld het tribalisme. De keuze voor Kwilu als localisering voor het maquis was helemaal niet zo tactisch beredeneerd als Martens laat schijnen; het was gewoon de streek vanwaar Mulele afkomstig was. Bovendien onderschat Martens de tribalistische motieven waarmee vooral het Pende- en het Mbunda-volk zich achter Mulele schaarden en laat hij de niettemin reële rivaliteiten tussen beiden onvoldoende uit de verf komen.

Patrice Lumumba
abc

Tribalisme laat zich uiteraard moeilijk in Martens' revolutionaire visie inpassen, maar het is een tragische ironie dat het evenwicht tussen de verschillende stammen en etnieën van Zaïre precies het geheim is waarop president Moboetoe vandaag nog zijn machtsbasis heeft gevestigd. De stabiliteit van het moboetisme berust immers niet alléén op brute dictatuur en grove schendingen van de mensenrechten, maar ook op een delicaat politiek weefsel waarin tribale tegenstellingen elkaar in evenwicht houden of worden afgekocht. Zo'n systeem vergt veel overheidsgeld dat weinig rationeel wordt aangewend, zodat het de socio-economische ontwikkeling van het land zeker niet bevordert, maar het heeft Moboetoe, als centrale manipulator ervan, ondertussen wél een ijzeren reputatie als nation builder opgeleverd.

■