Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 6]

De raadsels groeien met het inzicht
Essayistische karakters in ‘Hollandse pretenties’

Hollandse pretenties door Carel Peeters Uitgever De Harmonie, 262 p., f 39,50

Chris van der Heijden

De negentien opstellen die Carel Peeters onder de titel Hollandse pretenties publiceerde, zijn wisselend wat persoonlijke inzet betreft. Dat kan je verwachten van een essayist die essays schrijft over essayisten. De ene keer krijg je veel van hem, dan meer van de ander en een derde keer een mengvorm. Verwonderlijk is deze variëteit niet. De denkbeelden van essayisten worden, zoals Carel Peeters terecht zegt, voor een groot deel bepaald door hun temperament (karakter + vorming), en daarin onderscheiden ze zich van wetenschappers, die immers zullen pogen hun persoonlijkheid zoveel mogelijk ondergeschikt te maken aan de discipline die ze beoefenen. Essayisten doen dat niet: ze hebben pretenties en schrijven de wereld naar zich toe. Of je dat pikt hangt met dezelfde factoren samen die hen tot ‘essayist’ maken: stijl, woordgebruik, eerlijkheid, woede, van alles en nog wat maar zelden of nooit de bewijsvoering die men ‘wetenschappelijk’ pleegt te noemen. Wie in de confrontatie van temperamenten is geïnteresseerd, kan hier terecht. Vandaar de verschillende mogelijkheden: waar die temperamenten samenvallen, zal Peeters geneigd zijn zich achter de persoon in kwestie terug te trekken (Kousbroek, Hofland); waar ze fundamenteel verschillen zal hij de ander nauwelijks de kans geven en vooral het eigen standpunt naar voren brengen (Burnier, Poll, Verhoeven); als zijn houding gematigd positief of negatief is, kun je een mengvorm verwachten. De eerste zin of titel van het opstel geeft vaak al aan welke variant te wachten staat. ‘Het beschouwend proza van Cornelis Verhoeven,’ schrijft hij, ‘is als een auto zonder motor, een fiets zonder banden, een pen zonder inkt.’ ‘Waarom krijg ik toch altijd een onbedwingbare zin om een nareist en een hybrist te worden, een zelfzuchtige en een hoogmoedige, als ik de essays van K.L. Poll lees?’

Na zo'n begin is een weloverwogen betoog nog nauwelijks mogelijk: de positie is ingenomen, het gaat erom de lezer te overtuigen. En meestal lukt dat ook, zeker als die lezer het werk niet kent van degene die onder het mes ligt. Essayisten schrijven de wereld naar zich toe, ik zei het al. En zolang de wereld niet antwoordt (hetgeen in boeken per definitie niet gebeurt, daarom zijn ze zo aangenaam), is de schrijver heer en meester.

Het interessantste aan essays is inderdaad niet wat beweerd wordt (daarin zijn wetenschapsmensen sterker) als wel vanuit welke instelling en hoe iemand dat doet (daarom zijn essays zoveel aangenamer om te lezen): met wat voor wapens, hoeveel persoonlijke inzet, welk doel. Carel Peeters zegt iets dergelijks in zijn korte inleiding. Hij stelt zich tot taak de ‘passie der passies’ van zijn collega's op te sporen en meent dat hij daartoe eerst hun ‘ideografisch patroon’ moet blootleggen. Dit wat mij betreft onnodig ingewikkelde woord definieert hij als ‘ideeën die voortkomen uit de wisselwerking van temperament, leven, denken en schrijven’. Simpel gezegd bedoelt hij: ik zoek het geheim van de man achter (in) het werk; dat is niet gemakkelijk want man en werk presenteren zich als een; als ik nu eerst dat laatste vastleg (ideografisch patroon), zal ik wellicht daarna in staat zijn ‘the passion of his passion’ op het spoor te komen. Hiermee kiest Carel Peeters positie in een aloude discussie in de Nederlandse letteren: vorm of vent. Het is dan ook geen toeval dat regelmatig de naam van Ter Braak in zijn opstellen valt. Het is precies ook dit punt dat de kern uitmaakt van zijn essays over Vogelaar en 't Hart. Voor de eerste, zegt Peeters, ‘moet het persoonlijke en individuele zich juist oplossen in het werk, terwijl het voor mij juist zichtbaar moet blijven’. ‘Zichtbaar’, bewust zegt hij niet ‘doorslaggevend’: ‘ventisme’ is iets anders dan narcisme. Vandaar het negatieve oordeel over het betogend proza van Maarten 't Hart waarin ‘persoonlijke ervaringen en preoccupaties tot een zogenaamd valide toetssteen worden verheven’.

Geheim

Zoals Carel Peeters de essays van collega's leest, zo moet je ook zijn opstellen lezen. Ik kan het althans niet anders. Wat is nu eigenlijk ‘de passie der passies’ van Carel Peeters? Wat drijft die man? Wat wil hij? Waar staat hij voor? Maar ik heb me die vraag nog niet gesteld of stuit op hetzelfde probleem als hij: schrijvers kijken wel linker uit om hun ‘geheim’ prijs te geven - aangenomen dat het bestaat en duidelijk te maken valt. Dat is wellicht het belangrijkste verschil tussen hen en ‘politici’. Op het moment dat ze zeggen wat hen drijft, verspelen ze hun voornaamste troef, namelijk precies datgene wat literatuur (waaronder de essayistiek) tot literatuur maakt. Daarmee belandt de lezer in de vicieuze cirkel die hij wenst en niet wenst: aan de ene kant wil hij het naadje van de kous weten, aan de andere kant heeft literatuur haar charme verloren als ze benoemd of eenvoudig te omschrijven is. Dat is precies waaraan de geëngageerde literatuur kapot is gegaan; daarin ligt het onderscheid tussen lectuur en literatuur. Het geheim kan enkel omcirkeld worden. Daarom is in de literatuur en literatuurkritiek de kortste verbinding altijd een kromme lijn, al zou die wat mij betreft bij Peeters hier en daar wel minder gebogen mogen zijn.

Carel Peeters presenteert zich als een aanhanger van de Verlichting. ‘Kenmerkend voor de achttiende-eeuwse schrijvers,’ staat ergens in het opstel over Hofland, ‘is dat ze kritiek hadden op de gang van de beschaving. Die kritiek was rationalistisch en verlicht, maar het proza stond daarnaast vol van hun persoonlijke voorkeuren en ergernissen.’ Hoe vaag ook, je zou het als een programma kunnen zien: rationele en persoonlijk gekleurde kritiek, dat is ongeveer wat hij wil. Dat wordt meteen al in het eerste essay duidelijk - het woord ‘licht’ staat er niet voor niets in de titel. Het is gewijd aan iemand die Carel Peeters als romanschrijver bewondert maar in naam van die Verlichting als ‘denker’ meent te moeten bestrijden: Frans Kellendonk. Deze bekritiseert de moderne samenleving vanwege zijn gebrek aan mysterie, metafysica, het primitieve ontzag en meer van dergelijke ongrijpbaarheden. In de ogen van Peeters doet hij daarmee een stap terug: hij geeft de rationele instelling, de grootste verworvenheid van de Verlichting, op en treedt terug in het duister. Vandaar de titel: ‘Kan het licht aanblijven?’ Het ‘mysterie’, zegt Peeters, wordt immers alleen maar groter ‘naarmate men meer over iets weet’. Natuurlijk heeft hij daar gelijk in maar het doet in dit verband niet ter zake: het ‘mysterie’ van Kellendonk is onzichtbaar, het valt nooit te grijpen. Het is metafysisch. Peeters wil zich (of weet dat hij zich moet) tot de wereld beperken en zegt dat de raadsels daarvan alleen maar groeien met het inzicht. Vandaar het motto van Carry van Bruggen dat hij aan het boek meegaf: ‘zoeken en vinden zijn één.’ Met iedere stap vooruit groeit het inzicht maar wordt tevens het uitzicht verbreed. Het is dezelfde houding die uit de titels van twee eerdere boeken van Carel Peeters spreekt: Het avontuurlijk uitzicht en Houdbare illusies. De metafysica van Kellendonk sluit een dergelijke optiek uit: hoe goed je ook zoekt, zijn mysterie zal je nooit vinden; en als je het vindt, heeft het met zoeken weinig te maken. Het ‘komt’. In die zin is zijn houding inderdaad anti-rationalistisch en zal hij wat Peeters een stap terug noemt een vooruitgang vinden. Weerleggen kun je zijn standpunt daarom niet, bestrijden wel.

Wapens

Interessanter dan het essay over Kellendonk waarin immers weinig meer gebeurt dan de confrontatie van twee elkaar uitsluitende wereldbeelden, is het opstel over Offermans. In het voetspoor van de Frankfurter Schule benadert deze de Verlichting immers eveneens negatief - dat zegt Peeters althans. ‘Het rationalisme heeft zich eenzijdig ontwikkeld ten koste van een groot aantal menselijke eigenschappen en mogelijkheden,’ zo wordt de vooronderstelling van De kracht van het ongrijpbare van Offermans samengevat. Deze stelling plaatst de rationalist voor problemen want de Verlichting wordt er met eigen wapens (‘durf te weten’), op eigen terrein (: de wereld) en op zijn consequenties aangevallen. Je kunt hem ontkennen maar dat doet Carel Peeters niet. Je kunt hem weerleggen: hij probeert het terloops maar slaagt er niet in. Nee, Peeters doet iets veel slimmere - al vind ik het niet sterk: hij beweert weliswaar dat de kritische theoretici zo negatief dachten, hij zegt dat Offermans in hun lijn schrijft maar beklemtoont vervolgens alles wat hem van Adorno c.s. onderscheidt: ‘onbevangenheid, spontaniteit, argeloosheid, vrijheid, passiviteit, gedachteloosheid, levenslust, esthetiek’; ‘de sombere wereld van Adorno wordt bij Offermans bevrucht met het optimisme van Ernst Bloch en de “mogelijkheidszin” van Robert Musil.’ In plaats van weerleggen, zoals Peeters in mijn ogen met dat eerst genoemde punt gedaan zou moeten hebben, accepteert hij: het onverenigbare van het ene wordt gladgestreken met de overeenkomsten op ander terrein. Dat gebeurt wel vaker in dit boek: Carel Peetere is op z'n moedigst waar moed niet echt nodig is; waar iedereen toch wel weet dat de standpunten of persoonlijkheden onverenigbaar zijn. Waar het spannend zou kunnen worden, houdt hij zich vaak meer op de vlakte dan noodzakelijk is. Met de permanente ironie van Blokker, het kankerend sarcasme van Hermans, de voortdurende maskerade van Komrij en de verliteraturing van Brouwers had hij moeten polemiseren. Daar had ik meer Peeters en minder ‘mengvorm’ willen zien. Dan was hij het ‘durf te weten’ (= durf te vechten) van de Verlichting consequent trouw geweest. Kortom, wat meer passie had geen kwaad gekund.

■