Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 5]

‘Ik heb het gevoel dat ze er nog altijd zijn’
Stephen Spender over Isherwood, Auden, en zijn herschreven roman ‘De tempel’

Enkele jaren geleden vond de dichter-romancier John Fuller een manuscript terug: ‘The Temple’, de Berlijnse, homoseksuele roman die Stephen Spender in 1929 schreef voor zijn vrienden Christopher Isherwood en W.H. Auden. ‘Als een reeks berichten uit de frontlinie van onze gezamenlijke oorlog tegen de censuur’, zei Spender over het boek waarvan hij het bestaan vergeten was. Ter gelegenheid van de verschijning van de Nederlandse vertaling van ‘The Temple’ bij uitgeverij Amber had Bas Heijne een gesprek met hem.

Bas Heijne

Sommige mensen, merkt Sir Stephen Spender (80) glimlachend op, terwijl de fotograaf hem laat poseren voor een portret, eindigen als een slechte foto van zichzelf. George Bernard Shaw bijvoorbeeld. Wanneer je die in levenden lijve ontmoette, was het of je naar een slechte afdruk van het origineel keek. Spender is in Nederland ter gelegenheid van het verschijnen van De tempel, de Nederlandse vertaling van zijn roman die verleden jaar in Engeland enig stof deed opwaaien.

De uiterst beminnelijke schrijver is de enige nog overgeblevene van het driemanschap Auden-Spender-Isherwood, dat zich in de jaren twintig voornam het aangezicht van de Engelse literatuur radicaal te veranderen. De tempel kan beschouwd worden als een relikwie van die hoopvolle dagen: de eerste versie van het manuscript schreef Spender in 1929 voor zijn vrienden ‘als een reeks berichten uit de frontlinie van onze gezamenlijke oorlog tegen de censuur’. Zowel Auden als Isherwood figureren zeer herkenbaar in De tempel, alsmede de Duitse fotograaf Herbert List, de maker van de intrigerende foto van de jongen in zwembroek die op het omslag staat afgedrukt.

Het boek verhaalt de belevenisen van de twintigjarige dichter Paul (een nauwelijks verhuld portret van schrijver zelf) in het Duitsland van 1929 te midden van de ‘kinderen van de zon’, jonge zonaanbidders die hun leven geheel en al in dienst stellen van de cultus van het lichaam; de tempel uit de titel. Het manuscript van De tempel verkocht Spender begin jaren zestig uit geldnood aan een Amerikaanse universiteit, waarna hij het vergat.

Daar werd het enkele jaren geleden aangetroffen door dichter-romancier John Fuller, die Spender van het bestaan ervan op de hoogte bracht. Alvorens tot publikatie over te gaan herschreef Spender het boek in zijn geheel. Hij voegde zelfs een nieuw slothoofdstuk toe, waarin de schaduw van het nazisme over het arcadische landschap van de zonaanbidders valt.

De belangrijkste reden waarom De tempel niet gepubliceerd kon worden in de tijd dat het werd geschreven, was de onverbloemde homoseksualiteit van de personages. Heeft Spender daarom later nog weer een andere versie geschreven. waarin hij de seksueel ambivalente hoofdpersoon tot een meisje transformeerde?

‘De allereerste versie was in de ik-persoon geschreven. Toen besefte ik dat ik het in 1930 niet kon publiceren, deels omdat ik van smaad beschuldigd zou kunnen worden, en deels omdat de wet het verschijnen van een dergelijk pornografisch boek niet zou toestaan. Ze waren toentertijd uitermate streng. Zelfs wanneer je een roman schreef over een normale verhouding tussen twee mensen, kon je niet beschrijven hoe ze met elkaar naar bed gingen. Ulysses was verboden, net als twee romans van D.H. Lawrence, in het bijzonder natuurlijk Lady Chatterley's Lover. Als jonge schrijvers probeerden we daarom voortdurend uit hoe ver je kon gaan met het beschrijven van seks. En natuurlijk was homoseksualiteit een onderwerp waar we bijzonder graag over wilden schrijven. Maar onder de druk der omstandigheden heb ik toen geprobeerd het geslacht van de hoofdpersoon te veranderen, net als Proust met Albertine, maar in het geval van De tempel werden de onderlinge verhoudingen van de personages er hopeloos ingewikkeld door. Bovendien geloof ik niet dat ik op dat moment in mijn leven in staat was een meisje van binnenuit te beschrijven. Dat is ook de reden geweest dat ik het manuscript terzijde heb gelegd.’

Stephen Spender
bert nienhuis

Wat heeft u uiteindelijk doen besluiten het teruggevonden manuscript alsnog te voltooien?

‘Toen het opdook was ik zevenentachtig. Wanneer je oud bent, schijnt je geheugen beter te worden wat betreft gebeurtenissen die lang geleden hebben plaatsgevonden. Dat is bij mij kennelijk het geval. Daar komt bij dat ik mijn hele leven veel over deze periode heb nagedacht. Alle gebeurtenissen in het leven van iemand die opgroeide in de jaren dertig zijn plotseling afgesloten door de oorlog en krijgen daardoor een bijna legendarische betekenis. Je maakt ze tot een mythe, een mythe van alles wat je in die tijd deed, van je vriendschappen enzovoort. Aanvankelijk heb ik geprobeerd het manuscript te bewerken, maar na verloop van tijd heb ik het terzijde gelegd en het meeste uit mijn hoofd opgeschreven, waarbij ik steeds meer toevoegde. Het laatste hoofdstuk laat ik bewust in 1932 afspelen, het jaar vóór de nazi's aan de macht kwamen, om te laten zien hoe alles en iedereen gepolitiseerd was.’

Lichaamscultuur

Zelf lijkt u erg ambivalent tegenover de lichaamscultuur van de jonge Duitsers in de Weinmarrepubliek te staan. Dat wil zeggen, in het boek lijkt Paul zich er onmogelijk onbevangen aan over te kunnen geven.

‘Ja, hij staat ambivalent tegenover alles en iedereen. Zijn karakter is louter ambivalentie. Ironisch genoeg leek Duitsland in die tijd voor een Engelsman het meeste vrije land van Europa. Daarom gingen we ernaar toe; in Duitsland kon en mocht alles. Wat de Weimarrepubliek zo aantrekkelijk maakte, was het natuurlijke socialisme dat daar heerstte. Geld speelde een ondergeschikte rol: seks kost niets, de zon kost niets, zwemmen kost niets. Bij uitstek geschikt voor jonge mensen, dus. In Engeland heerste een verstikkend moreel klimaat. Het land verkeerde in het laatste stadium van het Engelse imperialisme en was bijzonder reactionair.’

Hoewel een dergelijke ongeremde manier van leven voor iemand uit Engeland uiterst bevrijdend moet zijn geweest, krijgt de lezer toch ook de indruk van een zekere geesteloosheid. Men weigerde zich in elkaar te verdiepen, of in wat dan ook. Nadenken was een zonde.

Foto van Herbert List. Uit: Herbert List, ‘Junge Männer’. Foto's met een inleiding van Stephen Spender, uitgegeven door Thames and Hudson, f 119,40, importeur Nilsson & Lamm.

‘Ja, zeker in het geval van Joachim, de fotograaf in het boek. Hij wil niet over ideeën praten. Hij probeerde wel serieus van dag tot dag te leven, iets wat List in werkelijkheid ook zijn hele leven lang heeft gedaan. Zoiets zou Paul toch wel als iets verschrikkelijks beschouwd hebben. Joachim leidde het soort leven dat zich voortdurend door het leven van anderen beweegt. De verhoudingen met mensen die hij aanging waren opzettelijk oppervlakkig. Hij voelde zich aangetrokken door lichamen, en hij mocht mensen juist vanwege hun oppervlakkigheid. Ik heb daar wel een zwak voor. Op een gegeven moment stelde hij me voor samen een dergelijk vluchtig leven te gaan leiden, ons leven lang te zwerven en hier en daar iemand op te pikken. Op een bepaalde manier trekt me een dergelijke levenshouding wel aan.’

Maar het is het soort leven dat Paul nooit zal kunnen leiden.

‘Inderdaad ja, daar is hij veel te serieus voor. Hij schrijf poëzie, hij leest de hele tijd. Hij is een buitenstaander.’

Is het ook niet juist deze achteloze manier van leven van de ‘kinderen van de zon’ die het fascisme zijn kans heeft gegeven? Valentine Cunningham verwijt in zijn boek over de literatuur van de jaren dertig de linkse, vaak communistische schrijvers uit die periode dat zij te naïef waren, dat zij geen besef van het kwaad in de wereld hadden. U heeft daartegen ingebracht dat veel schrijvers met een groot besef van het kwade in de mens uit cynisme aan de fascistische kant terecht kwamen.

‘Ja, dat is waar. Maar inderdaad, de nazi's hadden ook te maken met diezelfde lichaamscultuur. De nazi's kwamen onder meer voort uit diezelfde jeugdbewegingen in Duitsland. Iemand zou eens een studie moeten schrijven over idealisme. Dat zou een heel interessant boek kunnen zijn. Toen Hitler aan de macht kwam, in 1933, waren er vrienden van mij, zelfs Engelsen, zelfs socialisten, die achter hem stonden. Dick Crossman, bijvoorbeeld, die later een vooraanstaand lid van de Labour Party is geworden. Men zei: iedereen is gelukkig, de werkgelegenheid is groter, iedereen is er tevreden mee, het is een populaire volksbeweging. In zekere zin was het een soort apotheose van die hele lichaamscultuur. De enige keer in mijn leven dat ik dan ook iemand de deur uitgezet heb, was toen een Duitse vriend van mij, een filosoof, met dat verhaal kwam aanzetten. Hij kwam me vertellen dat dit het socialisme was waar we op gewacht hadden.’

Toch spreekt Paul van een ‘openbaring’ wanneer hij zijn verblijf in Duitsland samenvat.

‘Ik kom uit een zeer puriteins gezin. Heel ascetisch en geen woord over seks. Het is moeilijk je een idee te vormen hoe geremd de mensen toen waren. Toch realiseerde ik mij voortdurend dat ik nooit helemaal zoals die mensen in Duitsland zou kunnen zijn, omdat ik te intellectueel was. Ook in lichamelijk opzicht. Ik bedoel, wanneer je het strand opgaat en de mensen daar bekijkt, zien de intellectuelen er zelfs poedelnaakt nog intellectueel uit. In het boek gaat Paul ook maar twee keer echt met iemand naar bed. Joachim beschouwt hem als een vriend om wandeltochten mee te maken, niet als iemand waarmee hij een verhouding zou kunnen beginnen.’

Elegie

Aan het einde van uw boek The Thirties and After schrijft u dat het gevoel heeft een postuum leven te leiden, aangezien alle vrienden over wie u schrijft niet meer in leven zijn. De tempel heeft ook iets van een elegie.

‘Ja, zeker. Ik voel me nog altijd aangetrokken tot de jaren dertig, meer dan Auden en Isherwood in hun latere leven. Ik denk er nog veel aan. Een elegie, dat is het woord. Sommige van mijn vrienden heb ik heel lang gekend, enkelen van hen meer dan zestig jaar, en ik ben nog altijd zeer gehecht aan mijn verleden, of aan ons verleden. Misschien is dat verkeerd, ik weet het niet, maar het valt niet te ontkennen.’

In uw dagboeken schrijft u dat u zich te veel in uw vrienden verdiept en u daardoor gehinderd voelt in uw artistieke werk.

‘Ik vraag me wel eens af of andere mensen net zo veel nadenken over hun vrienden en hun verhoudingen, binnen hun eigen familie bijvoorbeeld, als ik doe. Soms realiseer ik me dat ik dertig jaar lang iedere dag een uur lang aan X heb gedacht. Op een bepaalde manier is dat een prettige gedachte, maar aan de andere kant, wat een schandelijke manier om je tijd te besteden. Je hebt iedere dag maar een uur of twaalf, dertien, en dan besteed je een uur aan het denken aan Christopher Isherwood of aan atoomfysica, of aan wat dan ook.’

Uit uw dagboeken maak ik op dat u zich zo nu en dan ergerde aan het egoïsme van Auden.

‘Toen ik die dagboeken publiceerde, werd ik hier en daar heftig aangevallen, omdat ik denigrerend over mijzelf zou spreken. In dat soort gevallen word je dan altijd ijdelheid verweten, omdat je de criticus of de lezer uitnodigt om te zeggen dat het zo erg nog niet is. Maar ik ben me nu eenmaal zeer bewust van het feit dat ik met mensen omga van wie enkelen in sommige opzichten veel slimmer, veel creatiever zijn dan ik. Ik stel mijzelf voor als een onderdeel in

Vervolg op pagina 12