Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 5]

De merkwaardige verstrengeling van gelijkheid en kapitalisme
Hans Achterhuis over de uitvinding van de schaarste

Het rijk van de schaarste door Hans Achterhuis Uitgever Ambo, 365 p., f 45,-

Bart Tromp

Wat maakt Shakespeare tot de grootste van alle toneelschrijvers? Het conventionele antwoord luidt dat de thema's die hij aansnijdt van universele betekenis zijn, dat zijn literaire prestaties de beperkingen van zijn tijd en cultuur overstijgen. Een geheel ander antwoord geeft Hans Achterhuis in zijn boek Het rijk van de schaarste. Hij suggereert dat het juist de context is waarin hij leefde die de sleutel tot Shakespeares blijvende grootheid vormt. Net als zijn jongere tijdgenoot Thomas Hobbes (1588-1679) leefde Shakespeare in een Engeland waarin de traditionele maatschappelijke instituties desintegreerden en nieuwe ter beteugeling van het onderlinge geweld nog niet waren gevestigd. De faam van Thomas Hobbes als ‘the most formidable of the English political theorists’ (zoals Crawford Macpherson hem in zijn klassieke studie The Theory of Possessive Individualism noemt), is volgens Achterhuis tot dezelfde grond als die van Shakespeare te herleiden. ‘Op het breukvlak tussen traditie en moderniteit zien Hobbes en Shakespeare de mensheid als het ware in heel haar oorspronkelijke naaktheid.’

Over de verhouding tussen Hobbes en Shakespeare valt een afzonderlijke studie te schrijven. Neem alleen maar de passage uit De storm waarin Gonzalo in lyrische termen beschrijft hoe een gemenebest eruit zou kunnen zien op het ongerepte eiland waarop hij als schipbreukeling is aangespoeld. Geen werk, geen geld, geen soevereiniteit, overvloed voor allen. Dit is het rijk der traditie, deze natuurtoestand, en al bij Shakespeare (en Montaigne, van wie hij dit beeld waarschijnlijk leende) een toestand die zover van de werkelijkheid afstaat dat hij een utopie is geworden. Vijftig jaar later beschrijft Thomas Hobbes de natuurstaat in termen die zo nauwkeurig met deze passage corresponderen dat er wel sprake moet zijn van een welbewust commentaar op Shakespeare. De natuurstaat is nu echter een desolaat landschap waarin geen kennis gedijt, geen grote arbeid verricht wordt, handel onmogelijk is en het leven van de mens ‘short, nasty and brutish’ is.

Voortdurende concurrentie

Hobbes en Shakespeare hebben het over hetzelfde, ieder op zijn wijze. De laatste roept vanuit het besef van de nieuwe samenleving die hij om zich heen ziet ontstaan de herinnering op aan het voorbije dat nu verschijnt als het andere, als de utopie. De eerste verplettert elke illusie dat het nog anders zou kunnen: de individuen die in de nieuwe moderne, kapitalistische maatschappij zijn grootgebracht zouden zonder mankeren een oorlog van allen tegen allen ontketenen, als de staatsmacht hun begeerte naar meer niet aan banden zou leggen.

Thomas Hobbes is de denker die centraal staat in het boek van Achterhuis. Hij had in zijn vierhonderdste geboortejaar geen mooier cadeau kunnen krijgen. Achterhuis ruimt kordaat de voornaamste misverstanden rond hem en zijn politieke theorie op. De meest gehoorde daarvan is de gedachte dat de pessimistische politieke filosofie van Hobbes gebaseerd is op diens zwartgallige denkbeelden over de menselijke natuur.

Terecht ziet Achterhuis de grootheid van Hobbes in het feit dat deze helemaal niet een onveranderlijke en tot het slechte geneigde menselijke natuur postuleert, maar op heel andere, sociologische gronden tot zijn sombere beeld van de natuurstaat komt. Niet dat mensen ‘van nature’ slecht zijn is zijn uitgangspunt, maar dat ze gelijk zijn. Dat maakt dat ze gedwongen worden in voortdurende concurrentie met elkaar te leven. Want die gelijkheid geeft ze gelijke rechten op alles en de onophoudelijke strijd om de macht die pas met de dood eindigt komt voort uit het feit dat er maar enkelen hoeven te zijn die steeds meer begeren om alle anderen ertoe te dwingen mee te draaien. Want om datgene waarmee men al tevreden is te behouden moet men macht opbouwen; rennen om op dezelfde plaats te blijven.

Thomas Hobbes (1588-1679)

Michel Foucault (1926-1985)

Wat Hobbes in dit deel van zijn politieke theorie doet, en hij doet dat als eerste in het westerse denken, is de ontdekking van de schaarste. Schaarste - en dat is de grondstelling van het boek van Achterhuis - is niet een objectief gegeven dat afhankelijk is van kwantiteit. Schaarste ontstaat wanneer mensen hetzelfde begeren. Schaarste is met andere woorden een produkt van wat René Girard ‘mimetische begeerte’ heeft genoemd.

Volgens Girard is nabootsing de basis van de menselijke cultuur. Als ‘mimetische begeerte’ wordt nabootsing echter in aanleg destructief: mensen begeren wat een ander begeert. Aldus ontstaat schaarste. Achterhuis waardeert de intellectuele prestatie van Hobbes juist, als hij deze met die van Freud en Girard vergelijkt: ‘Door louter logisch denken heeft Hobbes de oersituatie van allen tegen allen, die Girard en Freud op grond van veel antropologisch materiaal construeren, ook al geschilderd. En in tegenstelling tot Freud wijt hij deze situatie niet aan een of andere agressiedrift in de mens, maar leidt hij hem af uit de mimetische begeerte die hij tussen mensen waarneemt.’

De denkers die bij Achterhuis na Hobbes aan bod komen (John Locke, Jean-Jacques Rousseau, Karl Marx en Michel Foucault), blijven allen achter bij diens fundamentele inzicht, wat voor belangwekkende opmerkingen zij ook over ‘schaarste’ maken. Een kleine aantekening veroorloof ik mij wat dat aangaat bij het citaat hierboven: het ‘louter logisch denken’ van Hobbes stond niet vrij van de historische situatie waarop hij met zijn politieke theorie reageerde. Juist Macpherson - op wie Achterhuis zich iets te weinig kritisch baseert - heeft aangetoond dat de axioma's waarop Hobbes zijn logische afleidingen baseerde, empirische generalisaties waren van de wereld zoals hij die waarnam.

Dit doet niets af aan de genialiteit van Hobbes, die pas goed duidelijk wordt door de uitgebreide antropologische studies die aantonen hoe in ‘traditionele’, ‘primitieve’ samenlevingen schaarste niet voorkwam. Solidariteit en wederkerigheid waren er verankerd in instituties die dat verhinderden. Aan de ene kant bestonden in zulke samenlevingen domeinen van ‘gemeenheid’ - gemeenschappelijk eigendom en de ongunstige betekenis die het woord ‘gemeen’ nu heeft brengt Achterhuis in verband met het bezitsindividualisme dat dit instituut heeft teruggedrongen. Andere instituties die schaarste voorkwamen draaiden om hiërarchie, sociale ongelijkheid. De schaduwzijden daarvan zijn in de modere samenleving altijd scherp belicht. Maar er is ook een andere kant: zo'n ongelijkheid paalt domeinen van autonomie af, die beschermend werken.

Rokende lont

De onaangename consequentie van het argument van Achterhuis is dat er een intieme en onlosmakelijke relatie bestaat tussen gelijkheid en kapitalisme. Het een is niet mogelijk zonder het ander. Het is een consequentie die Achterhuis niet expliciet onder ogen ziet. Dat hoeft ook niet, want wie door zijn argumenten overtuigd raakt, komt daar onherroepelijk zelf op. Socialisme, gedefinieerd als een politieke beweging die gelijkheid boven alles stelt, is logischerwijs niet antikapitalistisch, maar een noodzakelijk, of in ieder geval bevorderlijk element voor de instandhouding en groei van het kapitalisme. Met deze impliciete conclusie legt Achterhuis een bom met rokende lont onder meer dan de helft van het socialistisch denken. De stelling dat de crisis van de verzorgingsstaat (en daarmee de crisis van de sociaal-democratie) voortkomt uit het probleem van de schaarste is van fundamenteler gehalte dan wat daarover tot nu toe in politieke kringen te berde is gebracht. Het zou de moeite waard zijn die stelling uit te werken, ook al zal dat een weinig vrolijke onderneming zijn.

Het liberale denken wordt in dit boek al rechtstreeks onderuitgehaald, als Achterhuis John Locke de maat neemt over schaarste, hoewel hij terecht aanmerkt dat Lockes invloed zich ook uitstrekt tot socialistische en anarchistische theorieën. Achterhuis rekent het Lockes ‘Engelse ideologie’ als fundamenteel tekort aan dat deze geen rekening houdt met afgunst als basiscategorie van een kapitalistische samenleving. Een kritiek die hij doortrekt naar de contract-theoreticus John Rawls. Hij is de voornaamste van de hedendaagse politieke denkers die ‘gelijkheid’ uitsluitend als een verdelingsvraagstuk definiëren. Omdat hij (en degenen die in zijn lijn denken) geen oog opbrengen voor schaarste, afgunst en mimetische begeerte, als de onvermijdelijke compagnons van deze gelijkheidsidee, schiet zijn analyse te kort. Achterhuis zoekt de oplossing van het vraagstuk in de richting van de klassieke gelijkheid van de polis die nog het meest correspondeert met onze notie van gelijkheid voor de wet. Hij raakt hier onbewust aan de theorie van met name J.G.A. Pocock. Deze heeft wat ‘liberalisme’ wordt genoemd herleid tot twee geheel verschillende stromingen: ‘klassiek republikanisme’ dat via de renaissance (Machiavelli) teruggaat op de politieke idee van de Griekse en Romeinse stadsstaat en ‘bezitsindividualisme’ dat zich openbaart in de utilitaristische theorieën die zo prachtig passen in het moderne kapitalisme. In de eerste traditie is gelijkheid (van de burgers) een politiek gegeven dat geen schaarste oproept. In de tweede traditie, waarin de mens wordt opgevat als een machine die ‘nut’ ‘maximeert’, is schaarste voorwaarde en gevolg van ‘gelijkheid’ als gelijke kans op alles.

Hierna is de lezing die Achterhuis van Rousseau en Marx geeft uiterst prikkelend, inventief en boeiend. Hj laat zien dat Rousseau in een aantal opzichten de analyse van Hobbes doortrekt, maar dat de radicaliteit van zijn oplossing van het probleem van de schaarste weliswaar

[p. 6]

ogenschijnlijk humaner is dan die van Hobbes, maar in werkelijkheid ‘veel moorddadiger en gevaarlijker’. Het nuchtere individualisme van de Engelse filosoof laat nog mogelijkheden om zich te verzetten tegen de soeverein. Bij Rousseau valt elke beperking op de staatsmacht echter weg. De soeverein ís niet alleen het volk - bij Hobbes is hij (of zij) dat ook, echter indirect - maar zijn doel is niet, als bij Hobbes, de bescherming van het leven maar de opvoeding tot deugdzaamheid. In de ontleding van dit ideaal door Achterhuis ontpopt Rousseau zich niet in de marge als een van de uitvinders van een vrouwvijandelijkheid die zijn Engelse voorganger volkomen vreemd was.

Al even scherpzinnig is zijn beschouwing over Marx. Deze zag enerzijds - invloed van Rousseau! - zeer scherp het probleem van de schaarste (en ik ben geneigd daarin toch zijn blijvende waarde als criticus van het kapitalisme te zien). Maar zijn ‘oplossing’ is rampzalig. Terwijl Marx enerzijds het sociale, door mimetische begeerte teweeggebrachte karakter van schaarste onderkende, stelde hij anderzijds zijn hoop op de groei van de productiekrachten, op de voortbrenging van steeds meer goederen en daarin verschilt hij in niets van degenen die in het voetspoor van Adam Smith hun hoop stellen op de voortbrenging van steeds meer goederen.

Achterhuis schrijft geen geschiedenis van het sociale denken over schaarste, streeft niet naar volledigheid; hij is filosoof, geen socioloog of econoom. Ik kan het hem dus niet kwalijk nemen dat in zijn boek de namen niet vallen van denkers als Thorstein Veblen en Fred Hirsch. De eerste betoogde in zijn Theorie van de nietsdoende klasse (1899) op onovertroffen wijze dat schaarste een sociaal verschijnsel is dat voortkomt uit de behoefte van mensen om zich met goederen, huisdieren en partners van elkaar te onderscheiden. Hirsch werkte die gedachte bijna tachtig jaar later uit in Social Limits to Growth, typerend genoeg zonder enig besef aan de dag te leggen dat hij op het werk van Veblen bouwde. Hoewel de kritiek die Achterhuis in dit boek heeft op zijn vroegere idool Foucault mij best bevalt, had ik die toch graag geruild voor een beschouwing over Veblen en Hirsch.

Geen oplossingen

In de laatste twee hoofdstukken past Achterhuis de inzichten die hij zich door lezing van de grote denkers heeft verworven toe op twee hedendaagse maatschappelijke problemen: gezondheid en voedsel. Dit zijn uitstekende hoofdstukken voor de scepticus die meent te weten dat men ‘voor de praktijk’ niet veel heeft aan de boeken van dode denkers. Net als zijn vorige boeken loopt ook Het rijk van de schaarste echter teleurstellend af. Achterhuis heeft een scherpe en doordachte analyse gegeven. Een oplossing biedt hij niet. Hij probeert ook niet die te geven. Hij vergenoegt zich ermee inzicht te bieden, als een noodzakelijke stap om op te houden het erger te maken dan het al is. Ik acht dit eerder de kracht dan de zwakte van dit boek. De ontbrekende oplossing maakt de analyse des te markanter.

Als ik kritiek op die analyse heb, dan is dat bovenal op de categorisering tussen ‘traditionele’ (geen schaarste) en ‘moderne’ (kapitalistische) samenlevingen. In de eerste plaats is Achterhuis zeer vaag over de precieze historische grens tussen die twee perioden. In de tweede plaats gaat hij niet werkelijk in op de vraag hoe ‘schaarste’ overwonnen kan worden in de huidige samenleving. Gaat het om een probleem van cultuur (waarin steeds minder plaats is voor ‘gemeenheid’), van produktiewijze (maar hoe zou een andere eruit moeten zien) of bevolkingsomvang en de daaraan gekoppelde arbeidsverdeling? Het zijn vragen die onbeantwoord blijven. Maar zonder Het rijk van de schaarste zouden ze nauwelijks geformuleerd kunnen worden.

Het knappe van Het rijk van de schaarste is dat het een simpel boek is. Achterhuis veronderstelt weinig of niets bekend bij zijn lezers. Hij legt alles uit, zonder te vervelen, daarvoor is zijn invalshoek te ongebruikelijk. Maar als zijn verteltrant eenvoudig is, dan is hij ook meeslepend. Achterhuis dwingt de lezer met hem mee te denken, dwingt hem niet zijn verhaal te slikken, maar wel zijn argumentatie te volgen. Zijn verhaal is dat van de wijze waarop het thema van de schaarste door opeenvolgende politieke denkers (Hobbes, Locke, Rousseau, Marx, Foucault) is opgevat, meestal in reactie op elkaar. (Behalve Foucault die van hem te horen krijgt dat hij zijn uiteindelijke mislukte theorie over ‘macht’ misschien had kunnen voltooien als hij niet, met die typische Franse ingebeeldheid, de denkbeelden van Hobbes had genegeerd en zijn oorspronkelijkheid ten koste had laten gaan van de pretentie deze te bezitten.) Achterhuis vertelt zijn verhaal op een innemende, ja, spannende manier, zonder zich al te druk te maken over een strakke lijn. Dat hoeft ook niet: de reeksen aperçu's waarin zijn hoofdstukken hier en daar ontaarden, bewegen zich achteraf als groepen tirailleurs rondom een onverbiddelijk voortrukkende hoofdmacht.

Een aparte vermelding verdient de vormgeving en verzorging van dit boek. Deze is voortreffelijk; de pagina's zijn mooi en royaal ingedeeld; fraaie portretten van de grote denkers leiden de hoofdstukken in en er is niet alleen een personen- maar ook een zaakregister. Ik ben niet in staat om de originaliteit van Achterhuis volledig naar waarde te schatten. Net als in zijn andere boeken leunt hij klaarblijkelijk sterk op Ivan Illich, van wie ik het werk alleen maar oppervlakkig ken. Van boeken die wij allebei grondig gelezen hebben moet ik zeggen dat hij ze belicht op een manier die oorspronkelijk, doordacht, verfrissend en verrassend is. Net als bij zijn vorige twee boeken, De markt van welzijn en geluk en Arbeid, een eigenaardig medicijn, lijkt Achterhuis terug te schrikken voor de pijnlijke conclusies van zijn nauwgezette analyse. Wie zijn durf om te denken heeft leren waarderen ziet hier echter eerder gepaste politieke bescheidenheid dan gebrek aan intellectuele moed.

■