Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 3]

‘Een kerstboom was toch weer iets anders’
Jacques Gans' capitulatie voor de goudvissen

Liefde en goudvissen door Jacques Gans Nawoord H.J.A. Hofland Uitgever De Arbeiderspers, 224 p., f 29,90

Diny Schouten

‘Het ligt niet in mijn bedoeling de avonturen en mesavonturen die ik met Mette beleefde en die ik in Liefde en goudvissen te boek heb gesteld hier nog eens opnieuw op te rakelen. Er zijn zo langzamerhand van dat werkje een twintigduizend exemplaren in omloop gebracht in vijf drukken bij vier verschillende uitgevers.’ Jacques Gans, die er eerlijk bij zegt dat hij ‘helemaal niet als romanschrijver in de wieg werd gelegd’, bracht de autobiografische roman waarmee hij in een kleine kring van literati een zekere faam behield, ter sprake in Een onaangepast mens, de reeks ‘souvenirs’ die na zijn dood (in augustus 1972) zijn postume bijdragen vormden aan het blad waaraan hij zijn ziel verramsjte: De Telegraaf. Acht jaar later probeerde uitgever Peter van der Velden te slagen waar de uitgeverijen P.N. Van Kampen (1940), Bert Bakker (1947), Querido (Salamanderreeks, 1952) en West-Friesland (Jacques Gans Omnibus, 1968) hun voorraden slechts met moeite hadden weten te slijten - voor een groot deel aan het moderne antiquariaat. Wie vlug is kan er nog terecht, want ook de vijfde druk ging die weg; iets wat Van der Velden niet verdiend had voor zijn heldhaftige aanzet tot een ‘Jacques Gans revival’; vier delen ‘ego-documenten’, waaronder ook Berlijns dagboek 1931-1933, Een onaangepast mens, en de integrale, mooi gebonden herdruk van Gans' eenmanstijdschrift Het pamflet. Daar zou een prachtdeel Privé-domein uit zijn samen te stellen door dezelfde uitgever die zich nu aan de zesde druk van Liefde en goudvissen waagt.

Het hem aanraden zou ik niet durven. Op de verzamelde werken van Jacques Gans rust geen zegen, en daar heeft tot nu toe geen enthousiaste aanbeveling van wie zich als kenners voor hem opwierpen - tot dat gezelschap diehards behoren C. Buddingh', Hans van Straten, Martin van Amerongen en H.J.A. Hofland - iets tegen kunnen ondernemen. NRC-columnist Martin van Amerongen wijdde drie maanden geleden, reeds bij het vernemen van de aankondiging van deze dappere heruitgave, warme woorden aan Liefde en goudvissen, in een poging om ze op te laten wegen tegen Gans' slechte reputatie als (onder meer) ‘een kapitalistenknecht, een Telegrafist, een koekoekist, een zwolsmannetje, een poujadist, een querulant, een fascist, en een reputatieschenner’. Het leek Van Amerongen ‘niet uitgesloten dat de nieuwste uitgave van dit boek eindelijk een succes zal worden nu de eersteklas romancier Jacques Gans niet langer door de derderangschroniqueur Jacques Gans voor de voeten wordt gelopen’, maar door die vrome wens schemert een niet erg vol vertrouwen. H.J.A. Hofland, die voor de heruitgave een nawoord schreef, klinkt ook wat aarzelend bij het opsommen van alle voorgaande pogingen tot revival van een boek uit 1940 dat het nimmer tot de canon der literatuurgeschiedenis bracht: ‘Dit is de zesde, en ik betwijfel of het de laatste zal zijn.’

Overloper

Hofland prees Liefde en goudvissen al eerder (om precies te zijn in het door nostalgische mildheid gekleurde Gans-portret van William Rothuizen in de Haagse Post, 6 september 1972) aan als: ‘Een prachtig boek. Er zijn weinig boeken die zo goed over de liefde gaan.’ Maar Hofland, die het over een magnum opus heeft, hoeft men niet te geloven, waar hij zich tegenover Gans' verbluffend rabiate Telegraafstukjes altijd zeer week betoonde - als stichtend voorbeeld van zijn transigentie haalt hij in het nawoord aan dat het hem, Hofland, als toenmalig hoofdredacteur van het Algemeen Handelsblad niet lukte om Gans binnen te loodsen bij zijn krant toen die een miniaanvaring had met zijn superieuren bij De Telegraaf.

Het ligt anders bij de lof van hen die in ‘de overgang van een trots beleden non-conformisme naar een kefferig meedoen met een legioen van rancuneuze kleine luiden en verongelijkte couponknippers’ wél een onvergeeflijke discrepantie zagen. Die woorden zijn van verklaard Gans-hater Jan Eijkelboom, die in zijn fameuze doodverklaring van Jacques Gans (‘Portret van een overloper’, Vrij Nederland, 8 juni 1959) Liefde en goudvissen met enige tegenzin tegen de ‘koketterie’ ervan noemt als ‘een voorbeeld van oprechtheid en eenvoud tussen het precieuze priegelwerk dat toen voornamelijk gedrukt werd. De grondtoon van deze roman is er een van zuivere melancholie, die de “onaangepastheid” van de ik-figuur aannemelijk maakt als een persoonlijke eigenschap, die nog lang geen tic is.’ Op de Jacques Gans Omnibus prijkt een brief van dr. Anne Vondeling, die Gans veel, maar niet alles vergaf - wel Liefde en goudvissen: ‘Toen ik destijds in Criterium een stuk uit uw boek las, vond ik dat zo aardig dat ik “Liefde en Goudvissen” kocht. Meer dan eens heb ik er toen anderen op gewezen, ook omdat de ik-figuur mij bepaald sympathiek was. Daarom kan ik vrijwel alles van u hebben, behalve dus feitelijke onjuistheden en die diepe kniebuigingen voor de goudvissen (die inmiddels volwassen haaien zijn geworden). Maar ja, de vis wordt duur betaald.’

Jacques Gans, tekening Siegfried Woldhek

Kerstboom

Nu, de ranzige ‘derderangs-chroniqueur’ Gans loopt de nieuwe lezer van Liefde en goudvissen inderdaad niet meer voorde voeten. Zou het werkelijk verschil maken? Zowel zonder, maar dus ook met die ballast der reserve is Liefde en goudvissen, inclusief zijn parmantige ik-figuur, een erg innemend boek: het verslag van een non-conformist die niet wil capituleren voor het filisterdom, maar die zich door de liefde voor een vrouw (én haar burgerlijke verlangens naar comfort) toch gedwongen wordt te buigen voor ‘de geldzak, de duiten’. Gans was inderdaad niet de geboren romancier die zo'n ‘klassiek’ thema kon omvormen tot een glanzende novelle van wereldklasse, maar de zetting van een hopeloos klunzige, en toch erg romantische liefdesgeschiedenis is vertederend genoeg. De autobiograaf heeft zich nét de afstand verworven tot een vorig, jeugdiger ‘ik’ die nodig is om het niet alléén naïef en onbeholpen te maken, en de dialogen zijn grappig laconiek: ‘“Krijgen we een kerstboom,” vroeg Mette. “Moet dat heus?” vroeg ik verschrikt. Ik had nu wel een vrouw. Maar een kerstboom was toch weer iets anders.’

De lezers van Propria Cures kregen Liefde en goudvissen in 1947 aanbevolen als ‘Ge moet het zelf maar lezen: over dertig jaar is het een document.’ en zo is het ook leuk om te lezen: veel couleur locale en intellectuele atmosfeer van Amsterdam en Parijs tussen 1937 en 1939, Paul Léautaud en ‘de kamer die hij in Passe Temps beschrijft’, die er allebei in het echt in voorkomen, plus (zonder dat namen genoemd worden) de geschiedenis van Gans' vooroorlogse tijdschrift over Franse literatuur Ce vice impuni (waar Greshoff, Ter Braak, Marsman, Du Perron, maar ook Julien Benda, Henri Martineau, André Gide en Paul Léautaud aan meewerkten: de precieze details erover zijn te vinden in de souvenirs Een onaangepast mens). Lucas Ligtenberg schreef vorig jaar in Optima (1988/1) hoe hem in andere zin een sleutel op het boek in handen kwam: een exemplaar waarin Jacques Gans ten behoeve van een vriendin de echte namen van de personages in de marge schreef: de bevriende dokter is Cola Debrot, diens vrouw Estelle is de vrouw die de ik-figuur ‘ook wel lief vond’, en Lemstra, met wie de ik-figuur duelleert in het besneeuwde Vondelpark, is Jan Campert. De lieftallige Mette, de Deense om wie het allemaal begonnen is en van wie de lezer tegen de bedoeling van de schrijver in nogal gecharmeerd raakt, blijft natuurlijk Mette. Gans memoreert in Een onaangepast mens met gepaste trots de blik die Paul Léautaud op haar liet rusten, plus diens commentaar: ‘Pas mal, pas mal du tout.’ Literairhistorisch onderzoek wees uit dat Gans zijn boek schreef als wraakzuchtig, ontluisterend portret van zijn ex-echtgenote, maar zo werken die dingen toch niet. ‘Is het háár portret?’ vraagt Hofland snedig in het nawoord: ‘Het is veel meer dat van hem, van zijn hebbelijkheden en illusies over het ideale mannenleven, het complete Gans-complex waartegen op den duur geen vrouw was opgewassen.’

Forum

Is het boek, na bijna een halve eeuw, nog net zo ‘fris’ als het (volgens Hofland) al bij eerste verschijning was? Helemaal onbevangen kan het nooit geweest zijn; Hofland citeert in zijn nawoord al direct na dat oordeel met enige gêne ‘de zinnetjes Forum-taal’ waarin Liefde en goudvissen blijk geeft de sporen van zijn tijd te dragen: zinnetjes als ‘de goede amateur die geen dupe van zichzelf mag worden’, en: ‘de libertinage die op een beperkte inzet rust’. ‘Maar meer dan eerbewijsjes aan Forum zijn het niet,’ schrijft Hofland vergevingsgezind: ‘Gans is te eigenzinnig en voldoende zichzelf gebleven om zich door een clubtaal te laten overwoekeren.’ Eigenzinnig? ‘Zichzelf’? Geen clubtaal? De term honnête homme valt er niet in, dat is waar, maar het boek gaat over niets anders dan morele principes als ‘trouw’ en ‘verraad’ aan het eigen, aan bourgeois-symbolen als kerstbomen en goudvissen onaangepaste wezen, en woorden als ‘consequent’ of ‘nederlaag’ vallen wél voortdurend. Maar behalve in Forum-denken is het boek gedrenkt in twee geadoreerde voorbeelden, Stendhal en Léautaud. De in Liefde en goudvissen geventileerde theorieën over de liefde kunnen alleen van iemand zijn die zich De l'amour heeft toegeëigend, en de stijl leunt geheel op een intransigent, Léautauds ‘on’: wat men denkt en men hoort te vinden - een ‘men’ dat zich meestal beperkt tot het eigen ik. Er zal niet zo gauw een Nederlands boek te vinden zijn waarin ‘men’ zo vaak iets vindt, ‘men’ iets zo vaak vanuit een bepaald gezichtspunt moet inzien, of ‘men’ iets onontkoombaar beseft, als Liefde en goudvissen - al viel de verbijsterende frequentie me pas op nadat ik er iemand over hoorde vallen. Daarna sloeg de neiging tot tellen toe, en toen pas kwamen er verkeerde associaties met Godfried Bomans boven: ‘Het gaat er niet om of men iets bereikt of niet, het streven op zichzelf blijft hoofdzaak. Maar men mag niet in een verkeerde richting streven.’ Of: ‘Zo lang men de moed heeft om op te breken, is er hoop. Als men er maar voor oppast dat men niet vastloopt.’ Onoverkomelijk is de ergernis niet; de zelfingenomen kwasterigheid (die zich ook nogal eens stuitend verraad in opinies over ‘intellectuele vrouwen’), blijft toch heus iets liefs behouden: ‘Het was niet erg edel van me gedacht. Maar in de liefde denkt men niet altijd edel. Men denkt vrij egoïstisch op dit domein. Doch men is verplicht dit egoïsme in een nobel zelfopofferend gewaad te steken. Zolang men van beide zijden deze komedie, die tegelijkertijd bittere ernst is, wenst vol te houden, zolang leeft de liefde.’ Het knusse, steevaste ‘'t’ voor ‘'t Quartier Latin’ is storender. Ook zou een volwassen man zich nu niet meer zó schoolmeisjesachtig uitlaten over zijn liefde voor de Parijse boulevards van de goede oever.

Echt mooi zijn ze hier en daar ook wel opgeschreven, de Gansiaanse gedachten over het bestaan, vooral die over de liefde. Gans is duidelijk een aforistische schrijver: ‘Liefde maakt niet blind, wel bijziend. Ze versluiert het gezicht op de afstand. Dat is haar grootste bekoring.’ ‘Een man heeft een vrouw lief en denkt: Wat kan ik behouden? Een vrouw heeft een man lief en denkt: Wat kan ik opofferen.’ Wat wellicht ‘gewoon’ vooroorlogs is, maar nu toch een heel chique en smaakvolle indruk maakt, is de terughoudende achteloosheid in beschrijving van de fysieke aspecten van diezelfde materie. ‘On a fait l'amour’ is alles wat er over gezegd wordt. En terecht: wat erná komt: die kerstboom, of die goudvissen, daar gaat het om.

■