Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

Hier en daar een hemeltje op aarde
Aardse sprookjes van Pamela Koevoets

Arme engelen door Pamela Koevoets Uitgever Bert Bakker, 120 p., f 24,90

Jaap Boots

Een paar jaar geleden organiseerde ik met een aantal vrienden een literaire avond in - of all places - IJmuiden. Eén van de sprekers was de schrijfster Pamela Koevoets, die we hadden uitgenodigd omdat we unaniem onder de indruk waren van haar debuut, de verhalenbundel Ode. Het werd een wat zware avond, totdat Koevoets gevraagd werd waarom ze haar boek bij Van Wulften (‘Van Wie?’) had laten uitgeven. Doodleuk antwoordde ze: ‘Ik vond het wel leuk om bij een pornoboer uit te komen.’ En, toen het gelach verstomd was: ‘Die man vond mijn verhalen mooi, melancholiek. Ze deden hem aan Nescio denken, dus toen gaf hij me drank, onderhield me een tijdje en nu heeft hij me ook nog een mooi boekje gegeven. Prachtig toch?’

Het laconieke antwoord sloot qua toon goed aan bij Ode, een bundel schelmenverhalen waarin Koevoets een ode bracht aan rondreizende marginale theatermakers, een wereldje waar de schrijfster vele jaren in heeft doorgebracht. Ondertussen heeft Koevoets haar pornoboer verruild voor een ‘echte’ uitgeverij, maar haar verhalen zijn nog steeds ‘mooi, melancholiek’, en met een beetje goede wil valt Nescio er ook nog in te herkennen. Haar nieuwe verhalenbundel Arme engelen is een mooidroevig boek, een ‘tranenboek’ zoals Koevoets het zelf in een interview noemde. Het heeft niet de schuimende toon van haar ‘boevenboek’ Ode, maar is op zijn minst zo interessant.

In Arme engelen wordt in feite ook een ode gebracht, maar nu aan andere marginalen, de bijna-naamlozen, de onzichtbaren. In tien verhalen voert Koevoets een stoetje ‘arme engelen’ op, mensen die de moeite van een verhaal waard zijn, ook al zijn ze voor de grote boze wereld niet van betekenis. Oude Portugese vrouwtjes, dienstmeiden, een in haar doorzonwoning bijna doorzichtig geworden moeder, lichtvoetige meisjes op de rand van de volwassenheid, de vrouwelijke ‘ik’ in vele verhalen (een oudere jongere met nog wat resten hippiebloed in de aderen), een zeevarende vader, een strijdliederen zingende SDAP-grootvader, gekke Fred van om de hoek, Ernesto (‘engel tegen wil en dank’) en, heel belangrijk, de broer van de ‘ik’, die een echte engel is geworden: ‘Al twee jaar wil ik over engelen schrijven. Ik voelde naast het bed waarin een stervende voorbij de boomtoppen lag te kijken iets langs mijn wang strijken dat de pijn van het afscheid en de angst voor het ongewisse wegnam,’ heet het in het eerste verhaal, ‘Engelen’.

Voor al die stervelingen wil de ‘ik’ uit het titelverhaal een monument zien, en dus begint ze met haar dronken kop aan een standbeeld van een engel te sjorren op het binnenplaatsje van een armenhuis ergens in Portugal. ‘Ik wou hén zien op die sokkel, hén en duizenden anderen van wie ik de namen niet ken.’ Haar hemelbestormende actie wordt echter zeer aards onderbroken; ze krijgt een klap met een bezem van een ‘wraak-engel’, een oud vrouwtje, ‘absoluut aangesloten op Gods elektriciteitsnet.’

Petticoat

De dode broer is in het hele boek steeds als een schim op de achtergrond aanwezig, ook al komt hij in lang niet alle verhalen ter sprake. Het is alsof zijn dood het denken over alles wat maar enigszins onaards is in werking heeft gezet. In Arme engelen wordt dus veel verteld over dat wat moeilijk te vertellen is. Het gaat in de verhalen vaak over iets jenseitigs, of dat nu de dood, het verleden, het onzichtbare, het herinnerde, het toverachtige of de keerzijde van de liefde is. Maar het kan ook gewoon over de overkant van de straat gaan. Zo beschrijft Koevoets in het verhaal ‘De overkant’ met veel inlevingsvermogen de zevende verjaardag van het meisje Tonia, dat 's ochtends vroeg een prachtige petticoat vindt op haar versierde stoel. ‘Er lagen lakschoentjes onder, er lagen sokjes met opengewerkte randjes, er was een met bloemen versierd blad waarop in krullende letters “Hartelijk gefeliciteerd”, en daaronder “Trek mij aan”.’ Tonia waagt zich in haar petticoat op straat, ze waant zich een prinses, maar ze weet zich begluurd door de ‘fatsoenlijke’ burgers van de overkant. De eerste stappen op weg naar het vrouw-zijn worden ruw onderbroken door gekke Jantje van de visboer, die over haar verjaarscadeau heenpist. De petticoat hangt slap neer: ‘Alles even bedrieglijk.’

Pamela Koevoets
steye raviez

De werkelijkheid is in Arme engelen steeds harder dan de droom, Koevoets windt er geen doekjes om, maar er worden telkens pogingen ondernomen om die werkelijkheid te ontstijgen, kleine hemeltjes op aarde te vinden. De wil tot dromen en fantaseren is voortdurend aanwezig. Oude vrouwtjes veranderen in engelen, meisjes in toverheksjes en koeien dansen als poezen. Het zou dan ook erg makkelijk zijn om cynisch te worden over de verhalen, want bij zoveel gevoeligheid ligt de sentimentaliteit natuurlijk wel op de loer. In ‘'t Is aber easy als je schön bent’ (wel een prachtige titel overigens) gaat Koevoets mijns inziens net iets te ver. Het verhaal over de ‘wunderschöne deutsche Anna’ wordt soms een beetje erg verdrietig.

Voor het merendeel kunnen de verhalen de toets der kritiek echter met gemak doorstaan. Met name het titelverhaal ‘Arme engelen’, ‘Masker’, ‘De overkant’, ‘De toverkant’ en het laatste verhaal, ‘De liefdesbrief’, zijn erg sterk. Koevoets neemt soms een hoge vlucht maar komt met haar humor en haar tussen-neus-en-lippen-door-vertelwijze steeds weer op haar pootjes terecht. Het verhevene mengt zij met groot gemak met het banale, zodat mooie, aardse sprookjes ontstaan. Tevens is het verbazingwekkend zoals Koevoets erin geslaagd is de verschillende thema's en motieven door het hele boek heen te weven, wat van Arme engelen een hechte bundel maakt. De broer bijvoorbeeld, aanstichter van al dat gedenk over de ‘overzijden van de werkelijkheid’ keert in het laatste verhaal schijnbaar en passant terug, als de ‘ik’ tot acceptatie van zijn dood komt. ‘“Lieve broer,” fluisterde ik tegen al het bestaande, want hij was er dus niet meer, mijn broer. “Wat heb je toch een fantastische verwarring aangericht in dit hoofdje. Ik hou van je”.’

Bovendien verdient Koevoets een compliment voor haar volkomen eigen stijl en ritme. Veel verhalen wekken de indruk aus einem Guß neergeschreven te zijn, zo persoonlijk is het proza van Koevoets. Soms is het zo verdicht en verdikt, dat het aan de poëzie grenst. In korte alinea's wisselen gedachtenflarden, invallen, observaties en humoristische commentaartjes (‘kramp in het nekje’) elkaar snel af. Waar het soms aan ontbreekt is de precisie, maar ja, Koevoets heeft dan ook de moed gehad het gebod van Wittgenstein (‘Worüber mann nicht sprechen kann...’) te overtreden. Je moet eraan wennen, aan dat eigenzinnige taaltje van Koevoets, maar wie zich eenmaal over die barrière heeft heengezet kan heel wat moois vinden in Arme engelen.

■