Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

Een Bekende Nederlander in de rol van agnostisch dominee
Noodkreet uit het laatste restje ‘ongezellig’ Nederland

Wat wil je nou door Robert Long Uitgever Sijthoff, 157 p., f 24,-

Joost Zwagerman

Aan het begin van deze eeuw zag de Nederlandse literatuur zich verlost van een aanzienlijk deel van de in de negentiende eeuw dominerende dominees en schoolmeesters. ‘Domineespoëzie’ is het overgeleverde steekwoord dat scholieren in hun lesuur Nederlands krijgen voorgeschoteld om de miesheid en kneuterigheid van het werk van sommige negentiende-eeuwse letterkundigen te typeren. Nu in onze tijd de massamedia de drugshandel van de kerk hebben overgenomen en kwistig het voor het volk bestemde opium rondstrooien, raakt de hedendaagse literatuur al meer bevolkt door de twintigste-eeuwse kloon van de dominee: de Bekende Nederlander. Nu kan er natuurlijk uit iedere beroepsgroep een letterkundige van formaat opstaan, dus waarom zou een Bekende Nederlander niet toevallig beschikken over het vermogen literatuur te schrijven? Wat veel aan het schrijven geslagen Bekende Neerlanders echter op de dominees van destijds doet lijken is het feit dat in hun geschriften op hinderlijke wijze hun beroep doorklinkt. Het stichtelijk gemoraliseer van de dominees deed hun gedichten vervlakken tot preken-op-rijm; het in druk uitbenen van hun publieke persoonlijkheid doet het proza van nogal wat Bekende Nederlanders vervlakken tot verhalen die de schijn hebben van literatuur maar die hun charme in wezen slechts ontlenen aan een al dan niet geraffineerd gekweekte human interest.

Zo werd Zeven sloten van ‘Dr.’ Kees van Kooten door de literaire kritiek alom gekapitteld, doordat Van Kooten deze keer helaas was vervallen tot het presenteren van eendimensionale ik-verhalen waardoor de lezer werkelijk niets anders restte dan de ‘ik’ in Zeven sloten gelijk te schakelen aan de publieke persoonlijkheid die Van Kooten nu eenmaal is. Door in Zeven sloten de hoofdfiguur rechtstreeks te laten samenvallen met zichzelf elimineerde Van Kooten iedere mogelijk aanwezige fictionaliteit, verbeelding en meerduidigheid. Overigens heeft het leespubliek zich weinig aangetrokken van dit bezwaar van de critici en zich en masse Zeven sloten aangeschaft - wat enerzijds weer eens een licht werpt op de beperkte actieradius van de in kleine kring belangrijk geachte literaire kritiek en anderzijds een zoveelste indicatie geeft voor de behoefte aan wat Robert Anker (in zijn recent verschenen Olifant achter blok) ‘kunst als dope’ heeft genoemd.

Dope. Liet het Hollandse huisgezin zich in de negentiende eeuw in groten getale drogeren door de opgeheven vinger van Vadertje Cats, in onze tijd zegeviert de intimiteit van de drugssyndicaten Nederland 1, 2 en 3, met als koerier-achtig verlengstuk de lekker geprijsde boekjes geschreven door de pushers en dealers van het al of niet ‘verantwoorde’ amusement. Laat er geen misverstand over bestaan: ik vind Adriaan van Dis een schrijver die naast zijn professie een tv-programma presenteert en Jos Brink de drugsbaron die verslaafd Nederland naast zijn spelshows ook door middel van zijn boeken injecteert met datgene waar we met z'n allen zo naar snakken: naar gestileerde, gehypte gezelligheid. Prima natuurlijk, junks zijn we tenslotte allemaal, maar ‘lieve, lieve mensen’, kunst zal het natuurlijk nooit worden wat Brink en de zijnen in hun boeken presenteren; kunst kent vele eigenschappen maar is nooit, nóóit gezellig.

Jacob Cats

Tussen de twee polen met Van Dis aan de ene en Brink aan de andere kant houdt zich een immer uitdijende groep Bekende Nederlanders op wier boeken en boekjes al dan niet gepaard gaan met literaire pretenties, variërend van Mies Bouwman tot Freek de Jonge; van Seth Gaaikema tot Cherry Duyns. Aan deze groep heeft zich kort geleden Robert Long toegevoegd. Zijn pas verschenen Wat wil je nou is de eerste roman van een Bekende Nederlander die de oppermacht van de human interest weet te koppelen aan de verloren gewaande opgeheven vinger van Jacob Cats. Ten eerste is er de schaamteloosheid waarmee Long zichzelf in Wat wil je nou als hoofdpersoon presenteert. In de eerste hoofdstukken legt hij uit waarom hij is gaan schrijven (om op zoek te gaan naar ‘het geheim’; om nu eens te zeggen wat hij écht bedoelt want, zo is Long van mening, in interviews vind je je woorden immers altijd verdraaid terug) en stelt ons vervolgens zijn fictionele hoofdpersoon voor: Nol Terborg, een - ik verzin het niet! - Bekende Nederlander die tobt met zijn relatie met ene Joost en die er eigenlijk niet van houdt Bekende Nederlander te zijn.

Robert Long

Wat wil je nou bestaat uit passages waarin beurtelings Long zelf, en vervolgens zijn hoofdpersoon Nol Terborg het woord neemt. Van onduidelijkheid houdt Robert Long niet: waar hij zelf aan het woord is, is de belettering in Wat wil je nou rozekleurig; Nol Terborg krijgt de zwarte belettering toegewezen. Deze ingreep is blijkbaar nodig want: ‘Anders begrijpt niemand meer hoe dat verhaal van ons nou precies in elkaar steekt, van Nol en mij. En dan liggen wij straks ook in de ramsj.’

Long laat Nol Terborg vele, vele dialogen voeren met geliefden en ex-geliefden (‘Toen je me vertelde dat je meer wilde zijn dan een losse neuker, heb ik gezegd dat ik bij Benno bleef’), om vervolgens commentaar te leveren op het wel en wee van Nol en ons als lezer op afgrijselijke wijze toe te spreken: ‘Wanneer, op welk tijdstip, u dit boek leest weet ik natuurlijk niet, maar laten we het er maar op houden dat het 's avonds gebeurt, (...) uw partner ligt er al in zeker? Nou zie je wel, lees dan nog maar effe lekker verder. Weet je wat, haal nog een glaasje en plak er nog een half uurtje bij aan. Ik wacht wel even. Gezellig toch?’

Gezellig toch? Het wordt allemaal nog véél gezelliger als Long zijn moraalgevulde ei kwijt moet: aids wordt opgeblazen door de media met het oog op een hetze tegen homo's en Bekende Nederlanders houden niet van het zetten van handtekeningen in hun vrije tijd - ziehier twee van de opinies, geplukt uit Wat wil je nou. In de gedaante van agnostisch dominee nodigt Long de lezers uit om rond zijn borreltafel te komen zitten en zijn diepzinnigheden aan te horen: ‘Wat wij beschaving noemen, is niets anders dan met uiterste inspanning binnen de perken gehouden gekte.’ Is dat juist? Misschien. Is het literatuur? Never.

Waarom maakte een flodder als Wat wil je nou mij kwaad? Niet omdat het een drakerig, pralerig, harkerig boek is waarin de schrijver zelfs niet het benul heeft sommige dingen te moeten suggereren in plaats van alles, ja élles uit te leggen. Ook niet omdat Longs kleffe gemoraliseer me niet aanstaat. En het is zelfs niet de ijdelheid, de zelfingenomenheid waarmee Long zijn bordkartonnen wereld van het Bekende Nederlanderschap met een als integer bedoelde kakkineusheid tracht te omlijsten die beledigend werkt. Nee, het is in feite de minachting voor de kunst, door de uitgave van dit boek als letterkunde te presenteren, die ik kwalijk vind. Ik gruw van de klakkeloosheid waarmee een boek als dit het gezelligheidsvirus wil promoveren tot serum en tegelijkertijd de ziektekiemen in de bloedbaan van koningskind Kunst injecteert.

Henny Huisman

Een voorbeeld ter verduidelijking: anders dan zekere neo-calvinistische intellectuelen kan ik mij niet opwinden over de oprukkende heerschappij van Joop van den Ende in medialand. Dope is nu eenmaal dope, uitstekend, Jos Brink is Jos Brink, en gezelligheid kent geen tijd. Heel iets anders wordt het als diezelfde Van den Ende, zonder door de interviewster te worden tegengesproken, in een vraaggesprek in een buiten het drugsimperium vallend weekblad als Vrij Nederland ongestraft kan stellen dat het maken van een Henny Huisman-show moeilijker is dan het maken van een documentaire over Picasso. Zo'n opmerking is nog maar een millimeter verwijderd van de bewering dat wat Picasso kan. Henny Huisman ook kan, sterker nog, dat het in wezen moeilijker is een Henny Huisman te zijn dan een Picasso. Zulks toont de arrogantie van de macht, eenzelfde arrogantie als waarmee Robert Long opium voor parfum tracht door te laten gaan en daarmee het laatste restje ‘ongezellig’ Nederland hoopt te bezoedelen.

Maar ach, mijn bezwaar zal wel weer voortspruiten uit een of andere ridicule, archaïsch geworden paranoia. Want wat die Robert Long wil is toch niet veel meer dan behagen, daar huist toch niks kwaads in? Dat is toch alleen maar: gezellig?

Toch?

■