Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

Reiken naar de horizon
Amerikaanse schrijvers en het landschap waar ze woonden

A Writer's America Landscape in Literature door Alfred Kazin Uitgever Knopf, 240 p., 102 illustraties, f 64,60 Importeur Van Ditmar

Hans Schoots

Toen de eerste Europese pioniers in de zeventiende eeuw voet aan wal zetten op de Amerikaanse oostkust werd het weidse Noord-Amerika bewoond door niet meer dan ruim een miljoen Indianen en Eskimo's. De kolonisten hadden het gevoel te zijn beland in een maagdelijk, voormenselijk oergebied. Hun relatie tot het landschap werd bepaald door de frontier-mentaliteit, de nooit eindigende trek naar de horizon. Ze voelden zich klein en overweldigd, maar ook uitgedaagd tot het overmeesteren van deze nieuwe wereld. De in A Writer's America gereproduceerde schilderijen uit de begintijd van de Verenigde Staten tonen ongerepte, verpletterende landschappen, voor het eerst betreden door nietige mensen. Ook nadat de historicus Jackson Turner in 1893 tijdens de wereldtentoonstelling van Chicago verklaard had dat de verovering van Amerika een feit was, bleven de Verenigde Staten de aanblik behouden van een onvoltooid landschap. Velen lijken er slechts op doorreis te zijn, een voorlopig onderdak vindend in haastig opgetrokken bouwsels.

Alfred Kazin toont in A Writer's America hoe belangrijk het landschap in de Amerikaanse literatuur is, vanaf het New England van Ralph Waldo Emerson en Henry Thoreau via Mark Twains Mississippi en het diepe zuiden van William Faulkner tot het New York van Edith Wharton en John Dos Passos en het Chicago van Saul Bellow.

Kazin is een van de meest vooraanstaande literatuurhistorici en critici in de Verenigde Staten. Reeds in zijn boek On Native Grounds uit 1942 verdedigde hij de eigen kwaliteit en levenskracht van de Amerikaanse literatuur tegenover hen die er een aftreksel van de Europese in zagen. In A Writer's America gaat hij nog een stap verder, want de grond waarop de schrijver staat is nu onderwerp geworden in de meest letterlijke zin. Eens te meer laat hij zien dat de Amerikaanse literatuur in ieder geval wat thematiek betreft uniek is.

Landverhuizers in Californië, jaren dertig. Door Steinbeck geportretteerd in ‘The Grapes of Wrath’

Mentaliteitsgeschiedenis

In A Writer's America staat de literatuur voor een belangrijk deel ten dienste van een ander thema: de geschiedenis van het landschap zelf en de betrekkingen die de Amerikanen er in loop der tijd mee aangingen.

Proza en poëzie worden - naast de schitterende reprodukties en foto's - gepresenteerd als uitdrukking van het nationale levensgevoel, als bronnenmateriaal voor een studie met buiten-literaire doeleinden. A Writer's America is eigenlijk nog het best te typeren als een mentaliteitsgeschiedenis. Kazin laat overtuigend zien dat op deze wijze veel duidelijk kan worden gemaakt over droom en werkelijkheid in het Amerikaanse denken.

Kazin begint bij het pre-literaire tijdperk, waarin politici, boeren en ontdekkingsreizigers hun bevindingen op schrift stelden in een geest die de Amerikaanse literatuur nog lang zou bezielen: opwinding over de confrontatie met het nieuwe en de daarop gebouwde hoop op een gouden toekomst. Hector St. John de Crèvecoeur verwoordde deze gevoelens in 1782 in Letters from an American Farmer en in Thoreau's Walden, Melvilles Moby Dick en Mark Twains Huckleberry Finn vinden we ze in een steeds andere gedaante terug. Nog honderdvijftig jaar na Crèvecoeur was John Steinbecks De druiven der gramschap ervan doortrokken.

Rond de jaren dertig van de vorige eeuw stond een schrijversgeneratie op die de natuur zag als een vredige idylle, een wereldse variant op het puriteinse idee van Amerika als het nieuwe paradijs op aarde. Henry David Thoreau en Ralph Waldo Emerson (die volgens Kazin de grondlegger is van de Amerikaanse literatuur) woonden in het oosten, waar het eenvoudiger was er zulke denkbeelden op na te houden dan in de ruige pionierswereld van het westen. Volgens Thoreau diende de mens te leven in harmonie met de natuur en had hij geen boodschap aan de samenleving, een gedachte waar menig Amerikaan zich waarschijnlijk nog steeds in kan vinden.

Auteurs als Herman Melville en Mark Twain verwoordden de geest van het westen. Melville had weinig op met de theorieën van Emerson en Thoreau. Hij geloofde in strijd met de natuur en verheerlijkte het barbaarse dat de mens in de wildernis tegenover zich vond. Twains werk is de ultieme uitdrukking van de westerse trekkersmentaliteit. Daar, waar de grenzen werden verlegd, woonden de ware Amerikanen, niet aan de oostkust. Kazin signaleert nog enige van zulke tegenstellingen, die hun weerslag vinden in de literatuur. In de burgeroorlog die tot de afschaffing van de slavernij leidde, leden de Zuidelijken de nederlaag, maar bij de verslagenen bleef de overtuiging bestaan dat het allemaal anders had kunnen lopen. Kazin meent dat er geen enkele zuidelijke auteur is die aan deze nostalgie heeft kunnen ontsnappen. In Faulkners Licht in augustus ziet hij de scherpste uitdrukking van de visie die de zuidelijke bevolking op zichzelf heeft: zij vertegenwoordigt de eeuwigheid van aarde en platteland en wordt ten onrechte ondergeschikt gemaakt aan het vluchtige stadse leven van het noorden.

Hemingway

Ook Kazin lijkt mij meer thuis te zijn op het land dan in de stad, want het hoofdstuk over de stadsliteratuur vind ik het minst bevredigende. Hij weet het stadsgevoel niet te treffen en dit terwijl verschillende Amerikaanse auteurs daarin zo goed zijn geslaagd. Ik denk bijvoorbeeld aan John Dos Passos' Manhattan Transfer, dat door Kazin zelfs niet wordt genoemd.

In de naoorlogse literatuur wordt de stad steeds belangrijker, maar deze periode komt in het boek nauwelijks ter sprake. De auteur gaat wel in op een belangwekkend verschil tussen de Newyorkse literatuur en die van Chicago. De wereldmetropool tegenover de harde werkstad, welke laatste de inspiratiebron werd voor rauwe straatliteratuur als die van James T. Farrell (Studs Lonigan) en Richard Wright (Native Son). Ernest Hemingway wordt door Kazin met lof overladen. Het is duidelijk dat Kazin net als zijn collega Malcolm Cowley niets wil weten van de devaluatie waaraan het werk van Hemingway nu alweert geruime tijd onderhevig is. Wat het landschap aangaat deelde Hemingway indertijd mee dat hij ‘wanted to do the country like Cézanne’. Wonderlijk hoe deze figuur je met zo'n combinatie van branie en fijnzinnigheid altijd weer voor zich weet in te nemen. Hemingway bewoonde de wereldbol zoals alleen Amerikanen dat kunnen, schrijft Kazin ook. Op grond van zijn boek zou je Amerikanen in twee grondtypen kunnen verdelen. De Hemingways, die de essentie van de frontier-gedachte blijven koesteren - het leven in een onbegrensde ruimte - en de Thoreaus, opgaand in hun eigen directe omgeving, onbekend met wat zich achter de horizon afspeelt en niet in staat hun eigen land aan te wijzen op de wereldkaart.

■