Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 6]

Gesjok voor een genadeklap
De tweede roman van Igor Cornelissen: effectief verteld

De brieven van Colijn door Igor Cornelissen Uitgever Van Gennep, f 24,50

Martin Koomen

In het Britse parlement kan het gebeuren dat iemand zegt, alvorens een bijdrage aan de meningsvorming te leveren, ‘I must declare an interest’. Ontzettend nobel, zo'n parlementarier die vooraf ruiterlijk toegeeft een persoonlijk belang te hebben bij de aan de orde zijnde zaak, een prachtig staaltje democratische traditie in een volksvertegenwoordiging die heus niet voor niks de moeder van alle parlementen heet, maar het netto effect moet vaak ook wel zijn dat de toehoorders, terecht onder de indruk van deze sublieme onbaatzuchtigheid, daaraan de conclusie verbinden dat de bijdrage die erop volgt alles zal zijn behalve nu juist gekleurd of opportunistisch of subjectief.

Ik hoop natuurlijk precies zo'n resultaat te bereiken als ik hier openlijk verklaar de auteur van het voorliggende werkje al meer dan een kwart eeuw persoonlijk te kennen. Eigenlijk zouden al die jaren omgang met de auteur me in staat moeten stellen waarheid en verdichtsel in dit werk - in veel opzichten een autobiografische prozaschets - doeltreffend van elkaar te scheiden. Deze taak gaat mijn krachten verre te boven. En sterker nog, eigenlijk denk ik dat geen sterveling - met de mogelijke uitzondering van de schrijver zelf - in staat is te zeggen waar precies in dit werk de scheidslijn tussen werkelijkheid en verbeelding moet worden gezocht.

Het vraagstuk is niet van belang ontbloot. Uit alles blijkt immers dat de hoofdpersoon van de roman, de niet meer zo jonge weekbladjournalist Ernst Stempher, die zich bij voorkeur op het terrein van de ‘Zeitgeschichte’ beweegt, het alter ego is van de auteur, een zelfportret in licht ironische toetsen. De eerste roman van Igor Cornelissen, het vorig jaar verschenen De zender van Polk, had dezelfde hoofdpersoon en in beide boeken is deze Stempher het enige personage dat van binnenuit wordt getekend, met inbegrip dus van zijn gedachtenleven. Los van deze essentiële overeenkomst, blijkt het uitgangspunt van de twee romans echter uiteen te lopen.

Genadeklap

De auteur heeft het misschien niet zo bedoeld, maar De zender van Polk werd vooral als een sleutelroman gezien. Men beijverde zich vooral met het ‘duiden’ van de verschillende personages en het plaatsen van kanttekeningen bij de milde spot waarmee deze - veelal redacteuren en medewerkers van Vrij Nederland, sinds 1962 Cornelissens professionele omgeving - naar het leven waren getekend. In Colijn zijn daarvan alleen nog, in vluchtig neergezette tafereeltjes, de redactiesecretaresses over, plus ‘de documentalist’ (een even innemende figuur als hij in het eerste boek was, ditmaal evenwel een stuk levensechter geschetst) en een of twee anderen, maar het is inmiddels duidelijk dat het dáárom niet gaat in deze proza-experimenten van een geboren journalist.

Het thema van De zender van Polk was de gedempte tragiek van de oudere en door alle wateren gewassen journalist. De toonzetting van dit thema was licht en die verhinderde dat de geschiedenis ook maar één ogenblik larmoyant werd. Die toon is ook in De brieven van Colijn te vinden, maar daarnaast heeft de thematiek in Colijn aanzienlijk aan gewicht gewonnen. Men zou het thema ongeveer kunnen definiëren als de spanning die bestaat tussen een chaotische werkelijkheid en de weerslag daarvan in geschreven teksten. Welke thematiek zou een rasjournalist, altijd en eeuwig op zoek naar ‘een goed verhaal’, beter passen?

De senior editor Ernst Stempher, gescheiden, met nog één thuiswonende zoon woonachtig in het landelijke Dromwoud, sjokt in het nieuwe boek achter een verhaal aan dat, als het ‘hard’ kan worden gemaakt, de genadeklap zou betekenen voor de toch al wat geknakte reputatie van de vooroorlogse politicus Hendrikus Colijn. Naar verluidt heeft Colijn in het begin van de bezettingsjaren een correspondentie gevoerd met Arnold Meijer, leider van de fascistische organisatie Zwart Front. Kort na de bevrijding zouden deze voor Colijn zo compromitterende brieven zijn verhandeld, althans aangeboden op de boekenmarkt in de Amsterdamse Oudemanhuispoort. Men leest in deze roman het verhaal van Stemphers nogal halfhartige speurtocht naar de bewuste epistels - fictieve documenten ongetwijfeld (het gaat hier tenslotte om een roman), die echter zouden hebben kunnen bestaan, want de antirevolutionaire staatsman en de fascist hebben daadwerkelijk contact met elkaar gehad.

Zoals gezegd, het onderzoek naarde brieven gaat half tegen de zin van Ernst Stempher, courantier pur sang en een van de gestaalde kaders van zijn métier. ‘Hij moest zich voor zijn blad meer op de actualiteit richten’, schrijven over de twee Duitslanden bijvoorbeeld, of over een door Herman Brood geschreven operette, of een publiciteitsgeile staatssecretaris interviewen. ‘Wat moest hij, zoveel jaren na de oorlog, nog met de lang overleden staatsman die enkele scheve schaatsen had gereden?’ Alsof de jonge lezers, de ‘digitaal grootgebrachte kleinkinderen’ die niet eens de hongerwinter hebben meegemaakt, daarop zouden zitten wachten.

Toeval

En toch, en toch. Zijns ondanks blijft Stempher bijna voortdurend met de zaak bezig. Colijns brieven groeien uit tot symbool voor een verleden dat niet voorbij is, dat pas voorbij zal zijn nadat alle feiten zijn bijeengebracht en het verhaal is geschreven. En dan nog. Zoals de antiquaar Koos Hagers het uitdrukt: ‘Wat praten mensen toch over het verleden? Ik doe een greep in mijn voorraad en ik zit er midden in. Het heden is het verleden en van de toekomst weten we helemal niets af.’

Hagers, een tragische figuur van wie hier een aandoenlijk portret wordt geschilderd, is maar één van de vele kooplieden in (tweedehands) boeken en paperassen die we in Cornelissens boek ontmoeten. Ik heb geloof ik nooit eerder een roman onder ogen gekregen met zoveel verwijzingen naar boekhandelaren, archivarissen, bibliotheken, boeken. De functionarissen worden zonder uitzondering trefzeker neergezet, zoals hier de beheerder van het Public Record Office in Londen: ‘(...) een kalende zestiger, zo weggelopen uit de Pickwickpapers. Een kogelrond mannetje dat een onbeschrijfelijk smerige pullover droeg met daaronder een als een worst gestrikte stropdas. Zou deze ambtenaar zijn handen na het eten aan dat kledingstuk afvegen? Klopte hij zijn pijp op zijn buik uit?’

In puntige vignetten van deze aard is Cornelissen op zijn sterkst. Hij is trouwens tóch een effectief verteller. Jammer alleen dat het arrangement van zijn roman in het begin een al te groot beroep op het toeval laat zien. Stempher ontvangt een brief over zekere Colijn-spullen waar hij ‘lang geleden’ naar gevraagd had, nog dezelfde dag gevolgd door een telefoontje van een tipgever die hem ‘jaren geleden’ eens iets over Colijn had verteld en daarop nu terugkomt; ergens in diezelfde dagen ziet hij een televisieprogramma over Colijn en wordt daarbij onderbroken doordat een dame hem opbelt met het verzoek om inlichtingen over een ‘jaren geleden’ voor het laatste door haar ontvangen Belgische ex-SS'er, welke figuur even tevoren nog in Stemphers woning was, hoewel ook de journalist de man in geen jaren had gezien. Het is waarachtig geen wonder dat Stempher ‘de coïncidentie verdacht vond’.

In het overeind houden van Stemphers wereld hebben zijn verzamelingen boeken en documenten een vitale functie. Boeken en knipsels, brochures en brieven vormen het enige houvast in een werkelijkheid die zich zonder deze reddingsmiddelen zou voordoen als een chaotische opeenhoping van nutteloze feiten. In boekwinkels en archieven zoekt Stempher zijn ‘verhaal’, maar als routinier weet hij eigenlijk al dat deze jacht op feiten uit het verle-

Vervolg op pagina 12