Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 5]

De grammatica van de macht
Machiavelli's strijdbare pessimisme, een studie van Anders Ehnmark

De geheimen van de macht door Anders Ehnmark Vertaling Frans van Dooren Uitgever Het Wereldvenster, 184 p., f 29,90

Cyrille Offermans

De geschiedenis is wreed: zelfs de belangrijkste en genuanceerdste denkers leven, buiten kringen van specialisten, doorgaans voort in niet meer dan één schamele zin. Iedereen kent ze: Plato joeg de dichters uit de staat, Hobbes zag het maatschappelijk gewoel als een oorlog van allen tegen allen, Marx beweerde dat het maatschappelijk Zijn het bewustzijn bepaalde, Nietzsche predikte de wil tot de macht en Adorno meende dat er na Auschwitz geen lyriek meer geschreven kon worden. Die zinnen zijn vaak zo verzelfstandigd, soms ook verminkt of van dubieuze interpretaties voorzien dat ze in het gunstigste geval niets specifieks meer over de denker in kwestie zeggen en in het ongunstigste zelfs haaks staan op diens intenties (zoals in bovenstaande uitspraken geldt voor Nietzsche en Marx.)

Maar het kan nog erger. De populaire, eenregelige samenvatting van het werk van Niccolò Machiavelli, ‘het doel heiligt de middelen’, is niet eens van hem afkomstig. En erger is nog dat hij er, om verschillende redenen, ook niet goed de auteur van had kunnen zijn. Om te beginnen klinkt de formule te ethisch, te christelijk voor de wetenschappelijk georiënteerde atheïstische humanist die hij was; vervolgens is het in Machiavelli's visie, anders dan het vooroordeel wil, geenszins zo dat de middelen door enig doel ‘geheiligd’ kunnen worden: de Florentijn realiseerde zich maar al te goed dat de door hem aan het licht gebrachte en onbeschaamd verwoorde middelen waarmee mensen aan de macht plegen te komen smerig zijn en smerig blijven, ongeacht wie zich ervan bedient. Tenslotte is Machiavelli van mening dat de middelen ‘niet aan een bepaald doel zijn gebonden maar in de aard der zaak liggen, onafhankelijk van de plannen; ze behoren tot het stadium van de jungle en het verwerven van macht.’

Dit citaat stamt uit een buitengewoon fascinerend boek over Machiavelli van de hand van de Zweed Anders Ehnmark, De geheimen van de macht. Dit boek is, ofschoon het een politiek essay betreft, allereerst zo aantrekkelijk vanwege zijn literaire kwaliteiten: het heeft een koele, heldere, ietwat gedistantieerde toon, het getuigt van een scherpe, amorele, analytische kijk op teksten en het doet desondanks voortdurend een grote passie voor zowel literatuur als politiek vermoeden - kenmerken die, als ze al niet zijn te danken aan een jarenlange omgang met het werk van Machiavelli, toch op zijn minst wijzen op een grote affiniteit daarmee.

Het aardige van het boek van Ehnmark is verder dat hij aangeeft hoe zijn visie op Machiavelli in de loop van drie decennia, onder invloed van de veranderende politieke omstandigheden, is geëvolueerd. Vooral het debâcle van het socialisme, het feit dat het in vele landen de macht heeft veroverd maar nergens de beloofde vrijheid gebracht, heeft Ehnmark gevoelig gemaakt voor een dimensie van Machiavelli's werk die vaak over het hoofd is gezien: de bekommernis over de vraag hoe de macht, nadat die eenmaal veroverd is, kan worden omgezet in een zo groot mogelijke vrijheid.

Homo universalis

De analyse van de macht in De heerser staat, de populaire visie ten spijt, geenszins in het teken van de machtswellust maar in dat van de bevrijding van vreemde overheersing. Het boek is dan ook opgedragen aan Lorenzo dei Medici, van wie Machiavelli (naar zou blijken vergeefs) hoopte dat die het versnipperde Italië tot de moderne, centraal geregeerde eenheidsstaat zou maken die krachtig genoeg zou zijn om zich met succes te verweren tegen buienlandse indringers. Italië ligt ‘levenloos terneer’, constateert hij in het slothoofdstuk van De heerser, ‘wachtend op iemand die het van zijn wonden kan genezen, die een eind maakt aan de plundering van Lombardije en aan de uitmergeling van het koninkrijk Napels en van Toscane, en die voor de reeds lang ingewortelde kwalen een geneesmiddel weet te vinden.’

Machiavelli, borstbeeld uit de 15de eeuw

Machiavelli komt uit Ehnmarks boek naar voren als een indrukwekkende renaissancefiguur. Net als zijn tijdgenoten Leonardo en Michelangelo was hij het type van de homo universalis: in de perioden dat hij niet door politieke en militaire activiteiten in beslag werd genomen (hij was secretaris van het Florentijnse stadsbestuur, diplomaat en legeraanvoerder), schreef hij een weliswaar niet erg omvangrijk maar wel zeer veelzijdig en hoogst origineel oeuvre bij elkaar, dat afgezien van De heerser onder meer bestaat uit een commentaar op Livius, de Discorsi, een Arte della guerra, een geschiedenis van Florence, veel brieven, rapporten, verhalen, gedichten en een komedie, Mandragola, die door Voltaire van meer waarde werd gevonden dan alle komedies van Aristophanes bij elkaar. Maar zijn ware hartstocht gold niettemin zonder twijfel de politiek: Machiavelli is de grondlegger van de politiek als wetenschap. Dank zij zijn realisme, zijn scherpe waarnemingsvermogen en zijn ongelovige houding tegenover alle idealiserende en verbloemende visies op antieke en latere heersers, ontdekte hij de grammatica van de macht.

‘Een strijdbaar pessimist’ noemt Ehnmark hem. Pessimistisch was Machiavelli inderdaad: de mens was volgens hem onveranderlijk én onveranderlijk slecht; werkelijke verbeteringen zitten er niet in: de geschiedenis kent, net als de natuur, een cyclisch verloop. Het hoogst bereikbare was een soort evenwicht van krachten, en om die te bewerkstelligen was christelijke lijdzaamheid uit den boze: strijdvaardigheid was vereist. Machiavelli bepleitte de Romeinse virtus, een soort voorspel van Nietzsches kritiek op de slavenmoraal: een alerte, tegelijk slimme en krachtige houding die het mogelijk moest maken op het juiste moment in de loop van de gebeurtenissen in te grijpen. In het beroemde vijfentwintigste hoofdstuk van De heerser vergelijkt Machiavelli ‘fortuna’ (ik volg de voortreffelijke vertaling van Frans van Dooren) ‘met een van die woeste rivieren die in hun gramschap hele vlakten onder water zetten, bomen ontwortelen en gebouwen omverwerpen,’ en waarvoor iedereen op de vlucht gaat; ‘maar,’ vervolgt hij dan, ‘het feit dat die rivieren zo zijn, betekent niet dat men in perioden van rust geen voorzorgsmaatregelen kan nemen door het aanleggen van beveiligde plaatsen en dijken, zodat het water, als het weer gaat wassen, ofwel door een kanaal kan afvloeien ofwel minder tomeloos en schadelijk zal zijn.’ Aan het slot van dat hoofdstuk noemt hij de fortuin een vrouw, tegen wie men ‘beter doortastend dan voorzichtig kan zijn. (...) En omdat zij een vrouw is, staat zij vooral op goede voet met mannen die nog jong zijn, aangezien die minder voorzichtig en meer agressief zijn, en haar met meer brutaliteit naar hun hand durven zetten.’

De heerser is in de loop der tijden op twee fundamenteel verschillende manieren gelezen: als een onthullende analyse van de wreedheid, de leugenachtigheid en het egoïsme van de heerszuchtigen, én als een pragmatisch pleidooi voor die kwalijke eigenschappen. Ehnmark betoogt nu dat beide lezingen, de ‘satirische’ zo goed als de ‘instruerende’, twee kanten van dezelfde zaak zijn: Machiavelli laat de wapens en de technieken zien waarmee de macht altijd veroverd werd en ook alleen veroverd kon worden. Of men die analyse als satire dan wel als instructie leest, hangt louter af van het politieke perspectief van waaruit gelezen wordt.

Een van de boeiendste hoofdstukken uit De geheimen van de macht is dat waarin Ehnmark nagaat hoe die twee interpretaties in de loop der tijden zijn geclaimd door de meest uiteenlopende figuren en groeperingen. Grof samengevat komt het erop neer dat het boek aanvankelijk vanwege zijn op de bevrijding en eenwording van Italië gerichte intentie werd gewaardeerd, ten tijde van de Contrareformatie als verderfelijk en gezagsondermijnend werk van de duivel werd beschouwd (van Niccolò maakten de Engelsen Old Nick, een oude uitdrukking voor De Boze), en dat het pas in de Verlichting als theoretisch werktuig van links werd gewaardeerd - voor de Franse revolutionairen gold Machiavelli als jakobijn avant la lettre. De Italiaanse communist Gramsci beschrijft hem in zijn Gevangenisgeschriften (hij was eind jaren twintig opgepakt, verdacht van een samenzwering tegen de fascistische regering) nog in die traditie, namelijk als iemand die wat de te gebruiken methoden betreft een ‘volksmassarealisme’) zou bedrijven: Machiavelli leerde het volk dat het de zaken niet te eng mag zien.

Een paar jaar later is er een andere communist die niet meer droomt over het ten val brengen van een heerser maar over het opsporen en onschadelijk maken van diens vijanden, ene Visjinski. Tijdens de Moskouse processen van 1936 sloeg Visjinski de beklaagde Kamenev, die twee jaar eerder een Russische vertaling van De heerser had gepubliceerd en daarbij een strijdlustig promachiavellistisch woord vooraf had geschreven, met diens eigen citaten om de oren. Dat Machiavelli ‘een projectiel met een grote explosieve kracht (schiep), dat in de loop der eeuwen de heersenden heel wat hoofdbrekens heeft bezorgd’, werd als afdoend bewijs voor Kamenevs staatsvijandige activiteiten beschouwd: hij werd ter dood veroordeeld en Machiavelli verdween uit de stalinistische openbaarheid (ofschoon Stalin zelf De heerser tot zijn lievelingslectuur schijnt te hebben gerekend.)

Dat bevrijding lang niet altijd tot vrijheid leidt, heeft Machiavelli scherp gezien. Blijkens de Discorsi, stelt Ehn mark, zag hij de oorzaak daarvan voor al in sociaal onrecht, in het bijzonder in te grote bezitsvcrschillen. Liefst zou hij die bij decreet radicaal afschaffen. ‘Bezit,’ vervolgt Ehnmark, de Discorsi parafraserend, ‘is wat de mens het dierbaarst is en wat hem (...) weglokt van het stadsplein, de algemene aangelegenheden. Die bezitsdrift vormt de grootste bedreiging voor Machiavelli's Staat van medeburgers - het evenwicht dat hij zich voorstelt waarbij de begeerten onder controle zijn en de verstandige mensen zich verzamelen op het stadsplein, bereid naar redelijke argumenten te luisteren en dat alles in het gouden licht van hun rijpheid en van de zon in het gebied rondom de Middellandse Zee.’

Machiavelli als pleitbezorger van het vivere civile, dat is wel heel iemand anders dan de cynicus die zou hebben gevonden dat het doel alle middelen heiligt. Mocht er van hem maar één gedachte gered, respectievelijk gemeengoed kunnen worden, dan ook maar liever een uit deze dromerige stadspleincontext.

■