Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

Maaike Meijer
Vervolg van pagina 1

gen, zou citeren. Maar de letterenfaculteit in Utrecht heeft in haar ondoorgrondelijke wijsheid enkele jaren geleden besloten om de klassieken af te schaffen, zodat in de promotiecommissie ongetwijfeld geen mens gezeten heeft met wat meer dan oppervlakkige kennis van oudere literatuurtheorieën.

Meijer begint met een hoofdstuk waarin ze het werk van Vasalis binnen de traditie van de (moderne) mystiek plaatst. Ze doet daar interessante en overtuigende observaties, waarbij ze aandacht geeft aan seksegebondenheid van bepaalde ‘mystieke’ ervaringen. Een verwijzing naar het essay ‘Over het “vrouwelijke” dichten’ uit Leestekens (1965) van Hella Haasse (dat merkwaardigerwijs zelfs niet in de bibliografie voorkomt) had hier niet misstaan. Meijer kadert haar interpretatie heel scrupuleus in binnen haar eigen (naar mijn smaak wel erg oppassende en bij de tijdgeest horende) systeem van waarden, ‘die de literatuurwetenschap zo ten onrechte uit haar theorieën en interpretaties heeft buitengesloten’. Deze generalisatie is correct voor zover het de Nederlandse spraakmakende literatuurwetenschap tussen 1960 en 1980 aangaat, maar ik wijs erop dat vooral aan de universiteit van Leiden zelfs tóén velen het ‘waardenstellende’ karakter van de literatuur (en derhalve de niet-universele en klasse- en tijdgebonden status van de interpretatie) hebben benadrukt. Ik noem namen als Bomhoff, Stutterheim, Gomperts, Dresden en Kummer. Ook een invloedrijke Amerikaanse literatuurwetenschapper als Wayne Booth heeft daarover nooit getwijfeld. Geen wonder dus dat Booth zich heel positief heeft uitgelaten over de ‘uitdaging’ die de door Meijer bepleite feministische literatuurkritiek vormt. En aan onze confessionele universiteiten is men uiteraard nooit vervallen tot een moreel relativisme, zodat het evenmin verwonderlijk is dat juist de Vrije Universiteit een criticus als Carel Peeters, die de schrijver meer als ‘Denker’ dan als ‘Maker’ ziet, tot hoogleraar benoemde. Meijer heeft meer medestanders dan ze denkt. De feministische literatuurkritiek zou daar verstandig gebruik van moeten maken. Klagen en zeuren doen het bij onze overheid erg goed om geld los te krijgen ter bestrijding van misstanden, maar in de wetenschap moet men anders te werk gaan.

Het (naar mijn idee centrale) tweede hoofdstuk beschijft heel stimulerend de ‘paradox van de interpretatie’: de explicatie van het gedicht ontneemt er vaak tevens de ‘vreemdheid’ aan, die nu net de aantrekkelijkheid vormde. In navolging van Susan Sontag en Roland Barthes pleit Meijer voor een ‘erotiek van het lezen’, een zelfgekozen leeswijze, een ‘legetica’ (naar analogie van een poëtica): ‘De tekst reikt een uitgestrekt betekenispotentieel aan, de lezer gebruikt dat potentieel om een interpretatieprodukt te scheppen dat in het geheel niet hoeft samen te vallen met wat de dichter intendeerde.’ Dat is natuurlijk een trap tegen het zere been van heel wat literatoren. Ook tegen het mijne trouwens. Ik weet best dat ‘auteursintentie’ literatuurwetenschappelijk een moeizaam en aanvechtbaar begrip is, ik weet ook dat geen mens zich aan zo'n ander ondefinieerbaar fenomeen als de ‘tijdgeest’ onttrekken kan (waardoor iedere tijd zijn eigen Aeneis of Hamlet heeft), maar ik zou het wetenschappelijk ‘recht’ van de lezer(es) op een serieus te nemen strikt particuliere interpretatie wat willen inperken. Ik maak me op dit punt weinig illusies. Ik twijfel er niet aan dat het door Meijer bepleite zogenaamde empirische receptie-onderzoek (het ‘bevragen’ van reële lezers en lezeressen buiten het literaire circuit) heel eigenzinnige interpretaties zal opleveren, maar ik behoud me het recht voor om een dergelijke ‘democratisering van literatuurgeschiedenis en literaire kritiek’ (gemotiveerd) onzinnig, c.q. onaannemelijk, c.q. oninteressant te vinden.

Homosensibel

Er zijn inderdaad verschillende ‘verwachtingshorizonnen’, zoals in een later hoofdstuk terecht wordt gesteld, maar interpretaties van gezaghebbende critici, het ‘handjevol mannelijke heteroseksuele beroepslezers’, komen mij vaak redelijk interessant voor. Ik doe nog even flauw door op te merken dat er, in een zelfs nog groter weekblad dan dit, frequent door een vrouwelijke lesbische critica wordt geschreven, dat de kritieken van Hans Warren verschijnen in dagbladen met een gezamenlijke oplage van meer dan een miljoen exemplaren en dat ook in deze krant heel wat van de boekbesprekingen door niet-heteroseksuele medewerkers worden gemaakt, naar ik in en rond mijn eigen woning waar kan nemen, die (gelukkig) regelmatig ‘homosensibel’ lezen. Maar het kan natuurlijk altijd beter, zodat ik onder meer op grond van De lust tot lezen graag vaker kritieken van Maaike Meijer in deze of een andere krant zou willen lezen, desnoods om het er niet mee eens te zijn! Waarmee ik wil zeggen dat de feministische literatuurkritiek, wil ze ooit een rol spelen in het algemene literaire vertoog, de normale mars door de instituten maken moet. Meijer pleit terecht voor een ‘zelfreflexieve interpretatie’, waarbij de lezer(es) de eigen positie als ‘zeer bepaald cultureel subject’, als ‘verzamelplaats van sociaal-literaire regels’ analyseert. Daartegen kan ik natuurlijk geen bezwaar maken, maar waar Meijer denkt dat zo'n lezer(es) zich dan de ‘ontregelingen’ bewust wordt die ervaren worden, denk ik bijvoorbeeld dat ongeschoolde lezers eerder ‘identificaties’ gewaar zullen worden, zoals Meijer in het geval van de inmiddels beruchte incest bij Neeltje Maria Min. Het zijn denk ik vooral die gesmade beroepslezers (waar Meijer nolens volens bij hoort) die gevoelig zijn voor deconditioneringen.

Het hoofdstuk over Judith Herzberg en dat over het ‘lezen als lesbo’ vind ik zonder meer goed, en de studies over Neeltje Maria Min en de dichteressen die ten tijde van de Vijftigers publiceerden in ieder geval verdedigbaar. De hoofdstukken over Merlyn en over Elly de Waard komen me voor als een gevecht tegen een zeer dode respectievelijk imaginaire tegenstander. Meijer zuigt zich - om met Reve te spreken, die ze een enkele keer noemt zonder van het geringste begrip voor zijn poëtica blijk te geven - vol met valse lucht en begint links en rechts om zich heen te meppen, waarbij vooral de dogmatisch onpolitieke ergocentrische tekstinterpretatie het ontgelden moet, al zou Meijer krachtens haar eigen uitgangspunt van ‘vrijheid blijheid’ alle begrip dienen te hebben voor een dergelijke poëtische leeshouding. Als bijna steeds geeft ze een heel betrouwbare en heldere samenvatting van uitgangspunten en ideeën van de opvattingen die aan de orde zijn. Ze neemt haar tegenstanders volstrekt serieus.

Het hoofdstuk over ‘Neerlandistiek, racisme en zwarte poëzie’ komt me nu werkelijk te braaf voor en te veel als een verplicht nummer, waar Zuid-Afrika, neokolonialisme en de hele rataplan te berde worden gebracht. Maar ook hier verantwoordt Meijer op een voorbeeldige wijze alle wetenschappelijke stappen die ze neemt, zodat het (dat mag ik toch wel zeggen zonder me aan de verdenking bloot te stellen dat ik een seksist ben?) een lust blijft haar te lezen.

■