Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 7]

Bepaald geen ongeletterde zware jongen
Jean Genet schiep zelf de mythe van de schrijver als boef

Jean Genet La vie écrite door Jean-Bernard Moraly Uitgever Editions de la Différence, 355 p., f 55, -
Jean Genet Essai de chronologie (1910-1944) door Albert Dichy en Pascal Fouché Uitgever Bibliothèque de Littérature française contemporaine de l'Université Paris VII, 292 p., f 79, -

Guy Decoene

Op 14 april 1986 stapte er een wat vreemd ogende oude man met een boksersneus Hôtel Jack's in Parijs binnen en vroeg een kamer. 's Ochtends vond het kamermeisje hem dood in bed. Jean Genet was niet meer. Gestorven op een anonieme hotelkamer aan keelkanker waar hij al vijftien jaar aan leed. Volgens zijn laatste wilsbeschikking ligt hij in Marokko begraven, op het verlaten kerkhof van Larache, tussen de Spaanse legioensoldaten, op een steenworp van het huis van zijn Marokkaanse vriend.

Twee jaar na de dood van Jean Genet zijn er twee interessante boeken over hem verschenen waarin de mythe weerlegd wordt, die beweert dat Jean Genet een ongeletterde boef zou zijn geweest die pas in de gevangenis met schrijven was begonnen. Het was in de eerste plaats Jean Genet zelf die deze mythe gestalte gegeven heeft. Heeft hij immers niet steeds voorgehouden dat zijn romans autobiografisch waren? Was hij niet de jonge delinquent in Miracle de la rose; de dief in Journal du voleur; de gevangene die op zijn proces wacht in Notre-Dame-des-Fleurs? Genet heeft steeds beweerd van wel. Niemand twijfelde aan zijn woorden.

In de weinige interviews waarin Jean Genet het over zichzelf heeft willen hebben, bevestigde hij dit beeld: hij is een boef, hij heeft niets gelezen, hij is pas in de gevangenis beginnen te schrijven.

In zijn in 1952 verschenen lijvige biografie Saint Genet, comédien et martyr, neemt Jean-Paul Sartre dit beeld over. Dit beeld van de ongeletterde misdadiger die in de gevangenis besluit schrijver te worden, paste immers precies in zijn filosofie van de vrijheid: Genet had volgens Sartre vrijelijk gekozen boef te worden, zoals hij ook voor zijn homoseksualiteit gekozen had. Hiermee verklaarde Sartre hem tot patroonheilige van de existentiefilosofie.

Onder literatoren wist men al lang dat Genet niet zo ongeletterd was als hij zelf steeds beweerd heeft. In de twee onlangs verschenen biografieën Jean Genet. La vie écrite van Jean-Bernard Moraly en Jean Genet. Essai de chronologie (1910-1944) van Albert Dichy en Pascal Fouché worden alle feiten netjes op een rij gezet. Jean-Bernard Moraly is hoogleraar aan de Hebreeuwse universiteit van Jeruzalem. Albert Dichy en Pascal Fouché beheren het Fonds Jean Genet van de bibliotheek van de universiteit Paris VII, waar de literaire nalatenschap van de auteur bewaard wordt.

Koorknaap

Jean Genet is zoals bekend door zijn moeder in de steek gelaten en door pleegouders opgevoed. Hij werd op 19 december 1910 in Parijs geboren. Zijn moeder was een ongehuwde dienstmeid, zijn vader is onbekend gebleven. Toen Jean zeven maanden oud was werd hij door zijn moeder afgestaan aan de ‘Assistance publique’. Deze overheidsinstelling voor armenzorg plaatste hem in een pleeggezin uit Alligny-en-Morvan, een dorpje ongeveer tweehonderd kilometer ten zuidoosten van Parijs. Zijn hele jeugd heeft hij hier doorgebracht. Zijn moeder heeft hij nooit teruggezien.

In tegenstelling tot wat hij in zijn romans over zijn jeugd schreef, was de jonge Genet een uitstekende leerling. Toen hij tien jaar was, werd hij koorknaap. Hij was zo godvruchtig, dat de dorpspastoor overwoog hem naar het seminarie te sturen. Er viel eigenlijk maar één ding op hem aan te merken: hij was een onverbeterlijke dief. Klasgenoten die door Albert Dichy en Pascal Fouché werden ondervraagd herinnerden zich meer dan zestig jaar later nog steeds de vele diefstallen door de jonge Genet gepleegd.

Jean Genet
brassai

Genet is zijn leven lang blijven stelen. Zelfs van zijn beste vrienden. Volgens Jean Marais zou Genet het manuscript van Notre-Dame des-Fleurs dat hij aan Cocteau geschonken had, teruggestolen hebben om het aan een antiquair te verkopen. Genet is een tiental keren voor diefstal veroordeeld, maar het ging steeds om kruimeldiefstallen. Zo moest hij eens voor de rechter verschijnen wegens diefstal van een paar zakdoeken. Een en ander bevestigt de these dat Genet geen ordinaire misdadiger was, maar dat hij aan kleptomanie leed. Dat moet ook de rechter gedacht hebben die in 1943 een psychiatrisch rapport over hem liet opstellen. De psychiater stelde een ‘licht verminderde toerekeningsvatbaarheid vast’.

Na de lagere school werd Genet toegelaten tot de ‘Ecole d'Alembert’ in Montévrain, een technische school waar gerechtskinderen een vakopleiding konden krijgen. Na amper twee weken in deze instelling te hebben doorgebracht nam hij de benen. Het voogdijbestuur besloot hem toen maar in de leer te doen bij een blinde pianist en chansonnier, genaamd René de Buxeuil. Maar deze stuurde hem na enkele maanden weer weg nadat hij hem betrapt had op het ontvreemden van een som geld. Toen begon voor de jonge Genet een eindeloze odyssee langs psychiatrische kinderziekenhuizen, jeugdgevangenissen en heropvoedingsgestichten, waar hij telkens weer wegliep.

Tijdens een van die ontsnappingen werd Genet in een trein gearresteerd en in de gevangenis opgesloten. In Miracle de la rose schrijft Genet dat hij aangehouden werd omdat hij in de trein met zijn zakmes een oog van een kind zou uitgestoken hebben. De werkelijkheid was minder gruwelijk: hij werd door de spoorwegpolitie opgepakt omdat hij gewoon geen reisbiljet had. Later gaf hij de ware toedracht van die arrestatie toe in een interview met de BBC, maar in datzelfde interview beweert hij dan weer dat hij voor die overtreding tot drie maanden gevangenisstraf veroordeeld werd. De waarheid is dat hij, na twee maanden in voorarrest te hebben gezeten, door de rechtbank naar de strafkolonie van Mettray werd gestuurd, waar minderjarige delinquenten op het land te werk gesteld werden.

In 1929 nam de negentienjarige Genet, zoals de meeste jongens van Mettray, vrijwillig dienst in het Franse leger. Met de koloniale troepen trok hij naar Libanon en Marokko. Nadat hij zeven jaar, met onderbrekingen, soldaat was geweest deserteerde hij. Met een vals paspoort reisde hij naar Italië, Albanië, Joegoslavië, Oostenrijk, Tsjechoslowakije, Polen en Duitsland. Terug in Frankrijk werd hij veroordeeld voor desertie en het bezit van een vals paspoort. Na zijn straf te hebben uitgezeten nam Genet op frauduleuze wijze weer dienst in het infanterieregiment van Brest. Het is daar dat hij de inspiratie gevonden heeft voor zijn roman Querelle de Brest die later door Fassbinder verfilmd werd. In Brest werd hij betrapt bij een diefstal van twee flessen aperitief. Zes weken gevangenis kreeg hij daarvoor.

Genadeverzoek

Na zijn vrijlating trok Genet naar Parijs. In zijn autobiografische roman Journal du voleur schrijft hij dat hij toen leefde van bankovervallen en inbraken. Uit de biografie van Dichy en Fouché blijkt evenwel dat Genet nooit voor iets

[p. 8]

anders aangehouden is dan voor kleine misdrijven (vooral winkeldiefstallen).

Heel wat literatuurliefhebbers menen dat Genet tot levenslang veroordeeld geweest is. Ook dat is een misvatting. Tien maanden gevangenis is de zwaarste straf waartoe Genet ooit veroordeeld werd. Maar hij is wél zo vaak veroordeeld, dat hij in aanmerking kwam voor ‘relegatie’. Dit was (het bestaat niet meer) een juridische maatregel die inhield dat misdadigers die als onverbeterlijk werden beschouwd, levenslang opgesloten of verbannen konden worden, en dit ongeacht de aard van hun misdrijf. Wie vier keer veroordeeld was, kwam daar al voor in aanmerking. Genet was nadat hij uit het leger ontslagen was, dertien keer veroordeeld! Toen hem in 1948 een nieuw proces wachtte en hij gerelegeerd dreigde te worden, dienden Sartre en Cocteau bij de Franse president een genadeverzoek in dat werd ingewilligd. Sindsdien is Genet geen enkele keer met het gerecht in aanraking gekomen. Genets eerste roman Notre-Dame-des-Fleurs verscheen in 1944 terwijl hij in de gevangenis zat wegens diefstal van een bibliofiele uitgave van Les Fêtes galantes van Verlaine. Genet heeft steeds volgehouden dat hij al zijn romans, met uitzondering van Journal du voleur in de gevangenis geschreven heeft. Meer zelfs: hij zou zich opzettelijk hebben laten arresteren om in de gevangenis opgesloten te worden, omdat de gevangenis de enige plek was waar hij kon schrijven. In een interview met het Franse dagblad Libération verklaarde Genet: ‘Ik was dertig jaar toen ik begon te schrijven. Toen ik vierendertig of vijfendertig was ben ik ermee opgehouden. Eenmaal vrijgelaten, was ik verloren.’ In een brief geschreven in de gevangenis en gericht aan de bevriende ambtenaar Maurice Toesca, die bij de politie werkte (sic), schreef Genet evenwel: ‘Ik zou graag ergens anders zijn dan in de gevangenis om een nieuw boek te kunnen schrijven (...).’

Dichy en Fouché hebben aanwijzingen gevonden dat Genet zijn romans deels níét in de gevangenis geschreven heeft. Genet was in de periode 1939-1943 bevriend met een jonge ingenieur. genaamd Maurice Reynal. Genet heeft een tijdje bij die jongeman ingewoond. Enkele jaren later schonk Genet hem een bibliofiele uitgave van Notre-Dame-des-Fleurs met een opdracht waarin hij vermeldt dat hij dit boek grotendeels in het appartement van Maurice Reynal geschreven heeft.

Jean Genet
david levine

Er is ook de getuigenis van Thérèse Brodum-Pringsheim, de dochter van een dame bij wie Genet gelogeerd heeft tijdens zijn verblijf in Tsjechoslowakije in 1936. Ze herinnerde zich dat Genet toen een boekentas met manuscripten en schrijfgerei bij zich had. Genet was toen pas zesentwintig jaar. Genet is dus naar alle waarschijnlijkheid minstens vier jaar eerder met schrijven begonnen dan hij altijd beweerde. Ook zijn bewering dat hij nooit las is een fabeltje. Het tegendeel is waar. Als kind stond hij bekend als een boekenwurm. De directeur van de ‘Ecole d'Alembert’ was zelfs van oordeel dat hij te veel las. ‘Het lezen van te veel avonturenromans heeft zijn hoofd op hol gebracht,’ schreef hij in een rapport. Dit zou verklaren waarom hij van school weggelopen was.

De pianist René de Buxeuil herinnerde zich, dat toen Genet bij hem in dienst was, hij Les fleurs du mal van Baudelaire uit de bibliotheek genomen had en er de gedichten waar hij het meest van hield, uitgescheurd had. In de zomer van 1933 bracht Genet een bezoek aan André Gide van wie hij bijna alles gelezen had. Genet gaf aan Gide zijn intentie te kennen zelf schrijver te willen worden. Hij was toen pas tweeëntwintig jaar.

Genet had op zijn dertigste alle belangrijke auteurs van zijn tijd gelezen van Proust tot Cocteau, naast klassieken als Voltaire en Dostojevski. Degenen die hem toen gekend hebben, omschrijven hem als een erudiete fijngevoelige jongeman. Bepaald geen ongeletterde zware jongen dus.

Rode fascist

De vraag is uiteraard waarom Genet met alle geweld voor een ongeletterde zware jongen wilde doorgaan. Jean-Bernard Moraly geeft daar in zijn boek een interessante hypothese voor. Genet zou dit gedaan hebben uit politieke overwegingen. Genet was een zeer politiek geëngageerd auteur. In 1952 wou hij lid worden van de Franse communistische partij. De partij wou evenwel niets met hem te maken hebben. Ze waren van oordeel dat zijn boeken immoreel waren (op advies van Aragon nota bene). In de jaren zestig en zeventig nam Genet het publiekelijk op voor Black Panther, El Fatah en de Rote Armee Fraktion. Zijn politieke standpunten waren zo extremistisch dat het linkse dagblad Libération hem verweet een rode fascist te zijn.

In de interviews die hij toen gaf, wilde hij enkel over politiek praten. Literatuur interesseerde hem niet meer. ‘Mijn belangstelling gaat enkel uit naar de politiek,’ zegt hij in een van zijn laatste vraaggesprekken. Volgens Moraly was het valse beeld dat Genet van zichzelf gaf reeds een politieke daad. Immers: indien hij, Jean Genet, ongeletterde dief, in de gevangenis van de ene dag op de andere een groot schrijver kan worden, dan betekent dit ‘dat alle misdadigers die in de gevangenis opgesloten zitten potentiële Jean Genets zijn,’ aldus Moraly.

De biografie van Jean-Bernard Moraly mag dan een nieuw licht werpen, op de figuur van Genet, voor het overige kan er niet veel goeds over zijn werk gemeld worden. Hij heeft niet eens de moeite genomen de strafdossiers van Genet op te zoeken en heeft er dan ook geen idee van voor welke misdrijven Genet precies veroordeeld is. ‘Dit alles moet worden nagegaan (...)’ schrijft Moraly op pagina 75 van zijn biografie. Dat spreekt! Waarom is hij dat niet eerst zelf nagegaan alvorens een biografie over Genet te schrijven? Misschien wilde hij als eerste met een biografie van Genet op de markt komen. Maar het minste wat verwacht mag worden van een biograaf die een boek publiceert over een auteur die jaren in de gevangenis heeft doorgebracht is toch dat hij nagaat waarom hij precies in de gevangenis gezeten heeft!

Wie dat wel nagegaan hebben, zijn Albert Dichy en Pascal Fouché. Hun Jean Genet. Essai de chronologie is een heel ander soort boek dan de biografie van Jean-Bernard Moraly. Het is eigenlijk geen biografie. Het is gewoon een opsomming van feiten en wetenswaardigheden. zonder interpretatie ervan. De samenstellers noemen het heel bescheiden een proeve tot chronologie. Maar het is veel meer dan dat. Het boek is rijk gestoffeerd met niet eerder gepubliceerd fotomateriaal, facsimile's van schoolrapporten, procesverbalen, een psychiatrisch verslag, brieven en andere persoonlijke documenten. Achterin vinden we er een overzichtelijke tabel waarin precies vermeld staat wanneer Genet is gearresteerd, voor welk misdrijf, tot welke straf hij veroordeeld werd, wanneer het vonnis geveld werd en op welke datum hij weer werd vrijgelaten. Jean Genet. Essai de chronologie is een bibliofiel collector's item. Het is maar in een oplage van achthonderd genummerde exemplaren gedrukt. Het is dan ook bijna uitverkocht. Wanneer het tweede deel (over de periode van 1944 tot aan de dood van Genet) verschijnen zal, staat nog niet vast.

Met deze twee boeken is het laatste woord over het leven van Genet zeker nog niet gezegd. Er zijn nog heel wat witte vlekken (of zwarte zo men wil). Vooral over de periode 1932-1937, toen Genet door Europa zwierf, is weinig bekend. Zo weet men nagenoeg niets over zijn verblijf in Barcelona in 1932, waar hij zich naar eigen zeggen prostitueerde om aan de kost te komen. Ook over de houding van Genet tegenover het nazi-regime is veel onduidelijk. Genet was verheugd over de Franse nederlaag en had tijdens de bezetting vriendschappelijke relaties met Duitse soldaten. Had hij sympathie voor het fascisme of was het provocatie? Of werd hij alleen maar aangetrokken door die mooie blonde jongens in Duitse uniformen? Veel vragen over Genet zijn nog onopgelost. Maar de mythe waarmee Sartre hem heilig verklaarde is alvast de wereld uit.

■