Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 6]

Teveel sceptische paradoxen
Mislukte poging tot universele ironie in Hellers nieuwe roman

Picture this door Joseph Heller Uitgever MacMillan, 352 p., f 48,40 Importeur Nilsson & Lamm In het Nederlands vertaald door Ronald Cohen als Verbeeld je Uitgever De Prom/Anthos, 288 p., f 34,50

Anthony Paul

Joseph Heller

De gedachte achter het nieuwe boek van Joseph Heller ziet er veelbelovend uit: Rembrandt werkt in zijn atelier aan zijn schilderij Aristoteles peinzend bij het borstbeeld van Homerus; verder zijn niet alleen aanwezig het model dat voor Aristoteles poseert, maar ook Aristoteles zelf, die peinzend kijkt naar Rembrandt en zijn eigen portret in wording. Nu en dan voegt zich bij het gezelschap de zoon van de schilder, Titus (Aristoteles knipoogt naar hem - maar dat komt door het bedrieglijke penseelwerk van de schilder), andere keren Rembrandts beschermer Jan Six, die de verkwistende schilder goede financiële raad geeft. Alle aanwezigen, de schrijver inbegrepen, kijken peinzend naar de schilderende Rembrandt en de gedaanteveranderingen die Aristoteles (of degene die voor hem model staat), Jan Six, Titus en anderen ondergaan onder de wonderbaarlijk vaardige hand van de schilder.

Heller heeft van dit materiaal geen echte roman gemaakt: het bewustzijn van zijn personages wordt niet speciaal gedramatiseerd, en evenmin laat hij zichzelf meeslepen door de artistieke begoocheling die deel is van zijn onderwerp. Aristoteles, Rembrandt en de overigen blijven enigszins abstracte verschijningen, en hun ‘ontmoeting’ biedt de schrijver de gelegenheid niet tot poëtische fantasie maar tot een weidse verhandeling over de geschiedenis, opgehangen aan vergelijkingen tussen het oude Griekenland, Rembrandts Holland en het hedendaagse Amerika, waar Rembrandts Aristoteles zich inmiddels in zijn laatste, glorieuze ballingschap bevindt.

De auteur schotelt ons uitvoerige en als zodanig veelal boeiende informatie voor, ontleend aan historici (van Thucydides tot Simon Schama) en overvloedig gelardeerd met zijn eigen bespiegelingen en meningen, die vaak scherpzinnig en ad rem zijn, maar even vaak alleen maar eigenwijs in een puberale goeroestijl die aan Kurt Vonnegut doet denken: ‘Vrede op aarde zou het eind van de beschaving zijn zoals we die kennen’; ‘Mensen zijn bereid om veel geld neer te tellen voor het duurste schilderij ter wereld. Ze hebben niet zoveel over voor een dat minder kost.’ Heller leunt zwaar op zijn sceptische paradoxen, en vooral op de gaandeweg irriterende truc om een feit te presenteren en het vervolgens te ondergraven: ‘Dat Plato echt naar Sicilië is gegaan, weten we uit zijn dertien brieven, waarvan er vijf, en misschien wel alle dertien, vals zijn’; ‘Van de zelfportretten die Rembrandt heeft gemaakt, hebben we er tweeënvijftig, en van deze Rembrandts zijn er verschillende niet van hem.’ Vervalsing, bedrog en de onbetrouwbaarheid van historische ‘feiten’ zijn begrippen die centraal staan in het boek. Tal van de schilderijen die eens aan Rembrandt werden toegeschreven, worden nu toegeschreven aan zijn leerlingen en nabootsers; Pericles' elegante lijkrede werd ‘voor hem geschreven door Thucydides, dertig jaar nadat hij hem had uitgesproken’, enzovoorts. Henry Ford, die zei ‘geschiedenis is kletskoek’ (door Heller gekozen als een van zijn motto's), verspreidde ook antisemitische propaganda en was een bewonderaar van Hitler, maar is naar verluidt ‘berouwvol in tranen uitgebarsten toen hij foto's van de concentratiekampen zag’; commentaar van Heller: ‘Ook dit is typisch zo'n verhaal dat te mooi is om waar te zijn.’

Zelfvoldaan

De kijk van de gewone man op de geschiedenis is in aanleg schrander en illusieloos, maar vervalt vaak - zoals bij de grondlegger van de Amerikaanse humor Mark Twain - in simplistische bekrompenheid die eerder zelfvoldaan is dan satirisch. Ongeloof in alles is immers even gemakkelijk als het tegendeel, en het is zeker te gemakkelijk om universele ironieën te suggereren door publieke en persoonlijke gebeurtenissen tegenover elkaar te stellen, zoals in de zin (de alinea, eigenlijk): ‘De Hollanders veroverden Sumatra in het jaar voor Titus trouwde en stierf.’ Nou en? Dat moet je mij niet vragen, zoals Heller zou zeggen.

Aristoteles' kijk op Rembrandt is vuurwerk dat niet afgaat, doordat Heller van Aristoteles geen boeiende kunstcriticus weet te maken: ‘De Griek had nooit kunnen dromen dat zulke wonderen als er nu op het doek plaatsvonden, verricht konden worden, of dat een persoon die in alle andere opzichten zo fantasieloos en banaal was, zulke ontroerende schoonheid kon voortbrengen’; in Rembrandts ‘betoverende Jacob zegent de zonen van Jozef (...) vloeien een sterke compositie en een delicaat, feilloos koloriet samen tot een geheel dat een volmaakte, onuitsprekelijk serene stemming uitademt’. Als Heller zich niet te buiten gaat aan dit soort plechtstatigheid à la Reader's Digest, is hij de provocerende beeldenstormer - die helaas even banaal blijft: ‘Er bestaan landschappen van zijn hand die ongelooflijk saai zijn en door sommigen prachtig worden gevonden.’ Hij is beter als hij ingaat op de absurde economie van de kunstmarkt, al vervalt hij ook daar tot commentaar van het naïeve niveau: ‘Rembrandt kon zich geen Rembrandt permitteren.’

Picture This biedt de nodige momenten van voldoening, dank zij de vaardigheid waarmee de auteur zijn verschillende thema's verbindt (kunst, oorlog, geld, et cetera) en historische parallellen trekt - tussen de Griekse en Hollandse imperialistische ambities, tussen de militaire avonturen van Pericles en die van hedendaagse Amerikaanse presidenten. Maar te veel van het boek bestaat uit parafrasen van Thucydides (de Peloponnesische oorlog) of van Plato (de dood van Socrates), gelardeerd met commentaar op het niveau van:

De ene partij zei dat de andere de agressor was. Beide partijen hadden gelijk.

Diplomatiek overleg haalde niets uit.

Diplomatiek overleg haalt nooit wat uit.

De boodschap - het boek is een en al boodschap - is dat het leven absurd is, bij uitstek op het gebied van oorlog en economie, en dat de mensheid rampzalig hebzuchtig, redeloos, wreed en onverbeterlijk is.

Hellers project - om een vrolijk pessimisme te verheffen tot het niveau van universele ironie - slaagt maar gedeeltelijk. Tot op zekere hoogte wordt het ontkracht door de onbedoelde ironie dat veel van wat hij brengt als subtiele scepsis meer weg heeft van gemakzuchtige naïviteit.

■