Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

Brieven

Jacques Presser

Chris van der Heijden recenseerde in de Boekenbijlage van 24 december 1988 niet zozeer de biografie van Nanda van der Zee over Jacques Presser als wel een andere recensie daarover, die op 5 november 1988 in de Volkskrant verscheen van mijn hand. Aangezien niet alle lezers zich het verschil zullen herinneren, wil ik het volgende pogen recht te zetten.

De kern van mijn kritiek kan ik als volgt samenvatten:

1. Er ontbreekt een aantal artikelen en personen in de lijst van geraadpleegde werken en vraaggesprekken, die daar mijns inziens niet hadden mogen ontbreken. Dat sommigen van de door mij genoemden een interview hebben geweigerd - zoals ik achteraf te horen kreeg - had de biografe terwille van de volledigheid en inzichtelijkheid in haar methode van werken kunnen vermelden.

2. Over Pressers wetenschappelijk werk noch over zijn politieke stellingname oordeelt de schrijfster met voldoende diepgang. Men kan bij voorbeeld niet vluchtig heenstappen over de affaire-Weinreb of over Pressers politieke denken en doen tijdens de hoogtij van de Koude Oorlog.

3. De biografie is voor alles een verslag van een persoonlijke ontmoeting met de hoofdfiguur. Wat voor nieuws de biografe ook weet te brengen - met name in de studie van Pressers correspondentie - de teneur van het boek is ten opzichte van een vroegere beeldvorming die van meer van hetzelfde. Eigenlijk zou Nanda van der Zee op punt nul moeten beginnen; ze begint met een beeld van een vorige portrettist.

Chris van der Heijden is het met mij eens, dat er aan een nieuwe ‘hagiografie’ geen behoefte is. Hij stelt ook de persoonlijke betrokkenheid -van de biografe bij haar onderwerp vast, maar prijst vervolgens haar engagement en laakt de heersende afkeer van zulke ‘historische bevlogenheid’ in de huidige universitaire praktijk. Mijn oordeel is echter niet gebaseerd op de huidige academische modus, het is voortgekomen uit de wenselijkheid van een analytische biografie en gebaseerd op een vergelijking van deze wenselijkheid en de werkelijkheid van het onderhavige boek.

In 1965 werd er een recensie van Ondergang van Presser van de hand van H.W. von der Dunk geweigerd door de redactie van het Tijdschrift voor Geschiedenis. Het stuk gaf geen blijk van eerbied. Ik schreef niet over Presser maar over zijn biografe en het ontbrak mij niet aan eerbied maar aan waardering van ‘historische bevlogenheid’. Kennelijk is redelijke oordeelsvorming met betrekking tot leven en werken van Jacques Presser nog steeds een bezigheid, waarvan sommigen niets willen weten.

Amstelveen,

Jan Bank

Hengst en Merrie

Een van de goede feministische gebruiken is kritisch lezen en dat heb ik gedaan met Bas Heijnes column ‘Hengst en Merrie’ in de Boekenbijlage van VN van 7 januari 1989. Op grond daarvan ga ik Heijne behalve arrogantie ook luiheid verwijten. Wat is er aan de hand? Heijnes column gaat over de relatie tussen kunstwerk en leven van de kunstenaar (zijn of haar biografie). Eerst worden Richard Ellman en W.H. Auden als respectievelijk voor- en tegenstander van het leggen van die relatie ten tonele gevoerd. Wat Heijne zelf vindt moet de lezer opmaken uit zijn bespreking van twee recente ‘excessen’ ten opzichte van beide standpunten: Arianna Stassinopoulos zette de biografische feiten uit Picasso's leven ‘op een gewetenloze manier naar haar hand’ en Maaike Meijer had in haar proefschrift de feiten uit het leven van Neeltje Maria Min niet eens nodig om tot een analyse van haar werk te komen! Heijne parafraserend is het mijn beurt te verwijten: sommige literaire columnisten hoeven helemaal geen boek meer te lezen om tot hun oordeel te kunnen komen. Bas Heijnes weergave van Maaike Meijers proefschrift is namelijk gebaseerd op een interview met haar in Vrij Nederland. Dat is nog eens makkelijk. De feestdagen heb je de tijd om het dubbeldikke kerstnummer van Vrij Nederland eens helemaal uit te spellen. Een essay en een biografie die niet dieper graaft dan het gemiddelde artikel van Henk van der Meyden kunnen er ook nog wel bij en hup! een column. Even lijkt het of Heijne zelfs met het lezen van een interview nog moeite heeft: Maaike Meijer spreekt van ‘de erotiek van het lezen’ en Heijne maakte er de ‘zogenaamde erotische leeshouding’ van. Maar in de volgende zin wordt duidelijk dat hij deze slordigheid nodig had als opstapje voor een kleine pointe: de ‘serieuze poëtische leeshouding’ waar Meijer wel over spreekt kan nu, samen met de erotische leeshouding, onder de ‘literaire standjes’ gevat worden. Wat een vondst. Niet dat het gebruik van seksuele metaforen om vrouwen op hun plaats te zetten zo nieuw is. Dat deed Yeats ook al: ‘De hengst van de eeuwigheid beklimt de merrie van de tijd,’ citeert Ellman en op zijn beurt Heijne. Ik ken mijn klassieken en ik kan mijnheer Heijne verzekeren dat dergelijke kennelijk onsterfelijke seksismen tot het cultuurgoed van de westerse beschaving horen.

Maar terug naar het heden van Heijne. Als de lezer is aangekomen op het punt waarop Bas Heijne hem of haar de schokkende lezing van Mins werk door Maaike Meijer gaat voorleggen stelt Heijne de critica voor als zittend in een ‘standje’. Zó, suggereert Heijne, kon Meijer het werk van Min lezen in het kader van de ‘dochterverkrachting’. De interpretatie van Meijer is inderdaad schokkend, maar wie er niet aan wil kan een eigen interpretatie ertegenover stellen (waartoe zij in haar proefschrift ook uitnodigt) in plaats van een beproefde maar doorzichtige tekststrategie aan te wenden om de ‘aanbrenger’ belachelijk en daarmee verdacht te maken. Nu kan het natuurlijk zijn dat de heer Heijne zich van deze strategie niet eens bewust is. In dat geval raadt ik hem met klem aan zijn persoonlijke papieren niet weg te gooien: er zal nog heel wat te vorsen zijn na zijn dood.

Amsterdam,

Dorelies Kraakman