Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 3]

Een dolfijn die heeft leren spreken
De nieuwe openheid van Hans Faverey

Tegen het vergeten door Hans Faverey Uitgever De Bezige Bij, 68 p., f 27,50

Rob Schouten

Het is bij het lezen van Hans Favereys jongste dichtbundel Tegen het vergeten zinvol te bedenken dat men vroeger van zijn poëzie weinig begreep. Om zijn eerste twee bundels draaiden kritiek en lezers heen als betrof het onbekende gebruiksvoorwerpen waarvan met name de bruikbaarheid niet duidelijk was. Favereys weinig mededeelzame manier van schrijven deed vermoeden dat het hem in de eerste plaats om taalconstructies ging. Een bekend voorbeeld is het gedicht ‘Man & dolphin/mens en dolfijn’ dat bestaat uit een beperkt aantal, steeds herhaalde en licht gewijzigde begrippen (Ball, say ball) waaruit valt op te maken dat iemand een dolfijn wil leren ‘bal’ te zeggen in plaats van ermee te jongleren, vergeefs natuurlijk. Misschien was voor Faverey op dat moment het gedicht, de taal wel zo'n dolfijn, niet van zins iets taligs over te brengen, slechts in staat zijn kunstjes te vertonen.

In latere bundels, met ingang van Chrysanten, roeiers kreeg de autarkie van Favereys werk een duidelijk mystieke, meditatieve inslag. Zijn gedichten zijn zich bewust van hun verloop in de lijd, ze komen en verdwijnen, ze zijn alleen zichzelf en zich daarvan bewust. De wereld lijkt overgeleverd aan toeval en uitgebreidheid maar de taal van Favereys gedichten consumeert slechts zichzelf. Een ultra-autonoom standpunt dus. Zijn poëzie krijgt een reflexief karakter, waarvan het woordje ‘zich’ de meest uitgesproken vertegenwoordiger is. Bij Faverey bestaan de dingen niet zomaar, ze bestaan ‘zich’, dat wil zeggen naar binnen toe in plaats van naar een omgeving. Er komt heel wat ‘ik’ in zijn poëzie ter sprake, maar zelden heb je de neiging om het op een lyrisch ik, laat staan de dichter zelf te betrekken. Het is het ik van het gedicht: ‘Ik besta, dus ik lieg,’ zo begint een gedicht uit Lichtval.

Intussen is de waardering voor Favereys werk dan allang omgeslagen, nu duidelijk is dat een traditionele, op informatie gerichte aanpak van deze uit tegenspraken bestaande taal niets oplevert. Een groot publiek leert hem waarderen om de ingetogen, ‘minimal’-muzikale aard van zijn werk. Het is ook, en vooral, luister- en fluisterpoëzie geworden. Faverey van zijn kant lijkt naar zijn bewonderaars te buigen. Ondanks het ontbreken van ostentatieve verwijzingen naar de alledaagse realiteit begint die toch langzamerhand door Favereys poëzie heen te schemeren. Meer dan vroeger zie je hoe toch ook hier gebeurtenissen en ervaringen de aanleiding tot poëzie uitmaken. Het klinkt allemaal nog altijd abstract en algemeen, maar een afdeling als ‘Het gebodene’ uit Zijden kettingen gaat toch minstens ook over het aanbod van de realiteit aan de mens. De ‘ik’ lijkt niet uitsluitend meer het ego van het gedicht: ‘De aarde; uit aardewerk bestaande. / Dat ik op aarde ben, hoe dan ook, / om adem te halen: onder het uit- / spansel boven ons, overal.’ En in Favereys voorlaatste bundel Hinderlijke goden gaat het maar liefst om vragen aan de metafysica: ‘Waar is God? // God is overal. Waartoe is god / op aarde: om mij te dienen / en daardoor Mij te kunnen vergeten.’ Een omkering van waarden: God op aarde en Mij met een hoofdletter.

Grotere verstaanbaarheid

Terwijl sommige, voorheen anekdotische dichters, met name Kopland, in de jaren zeventig en tachtig steeds meer opschuiven naar poëzie waarin taal niet op directe wijze iets mededeelt, schuift Faverey vanuit zijn hermetische bolwerk op naar grotere verstaanbaarheid. In de bundel Tegen het vergeten is van volstrekt autonome poëzie niet veel sprake meer. Het is werk met een psychologische inslag geworden, handelend over emotionele vaardigheden. De gedichten verraden onmiskenbaar een verhouding met de vroegere vijand: de ons omringende alledaagse werkelijkheid. Zonder nu direct een pasklaar antwoord op levensvragen te geven of ons zelfs maar troostend toe te spreken, probeert Faverey om te gaan met gevoelens van verlies, onmacht, liefde en frustratie, maar vooral ook met de onvermijdelijke aanwezigheid van het eigen bewustzijn.

Wat vroeger de autonomie van het gedicht was is nu het egocentrisme van de ‘ik’ die moet zien om te gaan met wat hem overkomt en wat hij ziet. Een mooi voorbeeld van de huidige Faverey is dit gedicht:

Hans Faverey
steye raviez

Zodra ik mijn ogen opsla
is het onzichtbare mij ontglipt
en begin ik te zien wat ik zie:
herinneringen aan wat ik zag
en ooit al zal zien. Door te zien
blijf ik mij herinneren;
hoop ik dat ik besta.
Vooral als ik naar haar kijk
wanneer zij zo haar hand door
haar haar haalt, haar elleboog
steunend op haar knie, en zij
iets tegen mij zegt.

Misschien is bestaan dingen zien en je herinneren, zegt Faverey in het begin abstract, en dan komt hij met een voorbeeld: een vrouw die hij een gebaar ziet maken, maakt hem van zichzelf bewust. De omgeving, de buitenwereld suggereert het eigen bestaan. Hoewel de volgorde in het gedicht van abstract naar concreet verloopt, lijkt de aanleiding in de werkelijkheid duidelijk andersom: de zittende vrouw is niet slechts een toevallig voorbeeld om het proces van bewustwording te demonstreren, nee, zij is er de aanleiding toe. Favereys poëzie kan niet helemaal meer zonder het leven.

In een ander gedicht kijkt de ‘ik’ in de spiegel en constateert dan hoe hij aan zichzelf vastgebakken zit, niet weg kan raken uit zijn eigen observatie: ‘Ik, de verschrikking, ingebouwd in mij, / omdat ik leef, ik het niet wil weten / hoe zèlf ik het ben: dit dodelijke, / dit onherbergzaam dodelijke.’ De spiegel, een vrouw, het zijn de confrontaties van het naar solipsisme neigende ik met een realiteit die hem altijd weer terugverwijst naar zichzelf. Intrigerend genoeg voor wie 's nachts weleens wakker ligt of in de eigen ziel schouwt, maar op menselijk niveau ook een beetje hopeloos. De mens is in veel van Favereys gedichten een slaaf van de kenbare wereld.

Wijsgerige overwegingen

Een belangrijke plaats is in Tegen het vergeten ingeruimd voor de vergankelijkheid van het bestaan, in casu het gemis, de vergetelheid en de dood: ‘Nergens vind ik een goed heenkomen, / dat al niet vervuld is en doortrokken / van vluchtigheid en van rakelings // hetzelfde missen.’ Gedurende de hele bundel is Faverey in debat met zichzelf. Wie de gedichten niet afzonderlijk leest maar als onderdelen van een dichterlijk betoog (een heel goede manier om deze moeilijke poëzie beter te begrijpen) stuit tussen de overvloed aan beelden, vergelijkingen, paradoxen en taalclusters op heel wat regelrecht wijsgerige overwegingen. Zo vraagt de dichter zich ten overstaan van zoveel vergankelijkheid af: ‘En is hel goed om lief te hebben, / en zich te hechten aan het sterfelijke.’ (Het lijkt Prediker wel.) Ergens verderop in de bundel klinkt dan een, voor Favereys doen nogal jolig getoonzet antwoord: ‘Bij herhaling blijkt het zelfs goed / om te zijn in de werkelijkheid; // maar voor een gedicht is het meestal // niks.’ Klare taal die, als we het niet ironisch lezen, duidelijk maakt dat Faverey nog steeds vindt dat het gedicht substantieel iets anders uitdrukt dan het persoonlijk leven. Dat neemt niet weg dat men bij Faverey voor het eerst zulke duidelijke standpunten verneemt.

Qua stemming gaat het trouwens gaande de bundel helemaal de goede kant op. Werd in het begin nog wat tobberig stilgestaan bij de betrekking tussen het eigen ik en de wezens van de omgeving, in een gedicht tegen het eind wordt de liefde voor ‘het zo werkelijk mij vreemde’ uitgesproken die de ik ervaart ‘in mijn / hoofd, alsof ik niet vandaar uitging / om je te strelen, je zo te strelen’. Zelfs wordt in Tegen het vergeten zielepijn overwonnen door concentratie: ‘In dit staan op één been, om te wachten / tot ik word omgeblazen, of totdat ik / mij vanzelf liet omvallen.’

Bij al deze innerlijke openhartigheid heeft de bolster van Favereys poëzie overigens weinig aan geheimzinnigheid ingeboet. Mocht men bij deze dichter willen spreken van een eigen toon, dan is die vanaf de eerste bundels zichzelf gebleven, vol schijnbare paradoxen, tautologieën en ellipsen. Nu Favereys poëzie langzamerhand iets mededeelzaams krijgt, zien we er iets van oosterse wijsheid in, een diep denker die zichzelf slechts in tegenstellingen kan uitspreken en de conclusie aan zijn gehoor overlaat. Geen poëzie van vaststaande ideeën maar een waarbij de lezer zelf aan de slag zal moeten, ook nadat hij de bolster heeft verwijderd. Maar een dolfijn die weigert te spreken is Faverey niet meer.

■