Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 5]

O'Hanlon neemt een bad in de rivier

Heldhaftige padvinders in de jungle
De hang naar het primitieve bij O'Hanlon en Hansen

In trouble again door Redmond O'Hanlon Uitgever Hamish Hamilton, 272 p., f 64,30 Importeur Nilsson & Lamm In het Nederlands vertaald door Tinke Davids als Tussen orinoco en amazone Uitgever De Arbeiderspers, 321 p., f 39,50
Stranger in the forest door Eric Hansen Uitgever Century, 287 p., f 55,70 Importeur Van Ditmar In het Nederlands vertaald door Ingrid Toth als Vreemdeling in het woud Uitgever Het Spectrum, 272 p., f 34,90

Louise Fresco

De oogst aan reisboeken begint de laatste jaren zulke schrikbarende vormen aan te nemen dat we gerust kunnen spreken van een overschot. Een groot deel belandt immers binnen de kortste keren weer in de ramsj. De vraag is of dit overschot een kwestie is van een falend marktmechanisme. Worden er meer reizen gemaakt dan vroeger en wordt daar meer over geschreven, of is er meer behoefte aan dit soort lectuur? Als we afgaan op het beleid van uitgevers, moet de vraag bijna onverzadigbaar zijn. Niet alleen worden de meest onbenullige reisverhaaltjes uitgegeven, ze worden ook nog vertaald en bovendien is er een revival te constateren in de heruitgaven van reisverslagen van voor de Tweede Wereldoorlog. Maar zoals bij bijna alles in onze huidige consumptiemaatschappij, roept het ene produkt de vraag naar het volgende op. Hoe vreemder, hoe verder, hoe gevaarlijker, hoe beter. Nauwelijks is de consument bekomen van de avonturen van een of andere zonderling die zo nodig zonder water de Sahara door moet trekken (zie Michael Asher), of de volgende freak dient zich aan met een adembenemend verslag over zijn tocht te midden van vijandige koppensnellers. De lezer went aan alles, dus een beetje reisauteur moet wel met iets spectaculairs voor de dag komen, anders slaat het niet meer aan. En omdat dit gewenningsproces zich snel voltrekt, komt er zo veel in de ramsj. Wat vorige jaren nog origineel was (een tocht door de jungle van Borneo bijvoorbeeld - O'Hanlons eerste boek), wordt dit jaar al weer voorbijgestreefd door iemand die zonder kaarten, westerse geneesmiddelen of andere uitrusting door de jungle loopt (Hansen). De ultieme ervaring devalueert met de dag.

Deze constatering beantwoordt echter niet de vraag, waarom dit soort boeken de lezer zo boeit. Natuurlijk is de reiziger onze plaatsvervanger, de held die aandurft waarvan wij slechts kunnen dromen. Net als de detective of de thriller biedt hel reisverhaal een welkome onderbreking van de sleur van elke dag. Bij het reisverhaal, zeker in zijn huidige geïnflateerde vorm, is de geografische verplaatsing slechts een aanleiding. Oerwoud of woestijn, het maakt niet uit, als de held maar zijn moed in extreme omstandigheden tentoon kan spreiden. In een dergelijke situatie neemt moed twee vormen aan: fysiek uithoudingsvermogen en handigheid (in het afweren van slangen, en het balanceren op glibberige boomstammetjes over woest kolkende rivieren), en anderzijds het vermogen te overleven buiten de vertrouwde kaders van onze westerse beschaving (niet met je ogen knipperen als nomaden in volledige oorlogsuitrusting op je afstormen, bereid zijn je gevoel van schaamte te overwinnen als je en plein public een aanval van diarree krijgt). Voldoet de held (M/V) aan dergelijke eisen, dan wordt de omgeving zelf inwisselbaar, dan maakt het nauwelijks verschil of de reis plaatsvindt in de oerwouden van de Amazone of in die van Zaïre.

Anaconda's en piranha's

Een prachtige illustratie van dit principe vormt Redmond O'Hanlon. In talloze opzichten is zijn tweede reis, naar de Amazone, identiek aan zijn reis naar Borneo (dat tegenwoordig Kalimantan heet). Permanent vochtige, ondoordringbare vegetatie, nauwelijks toegankelijke bergketens en niet minder ontoegankelijke bevolkingsgroepen, en al het ongemak wat daarbij komt zoals insekten, bloedzuigers en dysenterie. Toch presteert O'Hanlon het nog om met In Trouble Again zichzelf te overtreffen. Ging hij twee maanden naar Borneo, dan gaat hij er vier naar Venezuela. Het lijstje levensbedreigende ziekten wordt aangevuld met nog afschuwelijker vooruitzichten zoals visjes die de penis binnendringen, anaconda's en piranha's. En niet te vergeten de yoppo, een geestverruimend middel dat de Yanomami - ‘the most violent people on earth’ - gebruiken alsof het aspirine is, en dat O'Hanlon uiteraard ook zal moeten proberen. Het decor staat klaar, nog fantastischer en bedreigender dan in Borneo, en de voorstelling kan beginnen. O'Hanlon is een geschoold schrijver dus hij bouwt het drama langzaam op, zo langzaam dat hij er meer dan tweehonderd pagina's over doet voordat we bij de eerste Yanomami-nederzetting aankomen. In een paar inleidende hoofdstukken, waarin hij met veel moeite een vriend overtuigt om hem te vergezellen, worden de gevaren van de tocht belicht. De aantrekkelijke kanten ervan, laat staan de motieven van de schrijver, blijven volledig duister. In het hele boek valt over die motieven ook niets anders te vernemen dan O'Hanlons diepe behoefte om zich als een held voor te doen. Schaamteloos speelt hij in op de geheime verlangens van de lezer om in alle opzichten een sterke man te zijn. In de wereld van het stripboek dat O'Hanlon ons (verbaal) voorschotelt is de held niet klein te krijgen. ‘Iets hing in lussen gedrapeerd langs een gevallen boomstam aan de rand van het water, half aan het gezicht onttrokken door de laagste bladeren van zijscheuten die recht omhoog groeiden. Het was groot en bruin en kronkelig en glansde in de zon; het was een anaconda... Ik leunde over de rand van de kano om een behoorlijke foto te maken met mijn onhandige vaste groothoeklens, en toen keek ik van minder dan een meter in zijn kleine, bruine, onaandoenlijke varkensoogjes.’ De stijlmiddelen waarvan O'Hanlon zich bedient zijn de gedetailleerde beschrijving - pagina's worden gevuld met allerlei wetenswaardigheden over verschillende vegetatietypen en vogelsoorten - afgewisseld met een padvinderachtige bravoure waarbij de meest gore details, bijvoorbeeld van het villen van wild, niet worden geschuwd. Geheel in overeenstemming is dan ook de veelvuldige verwijzing naar mannelijke geslachtsdelen en lichamelijke functies (‘zo besefte ik met het soort paniek dat de penis doet verschrompelen...’ ‘“Bolle,” zei Simon die avond, terwijl we in slaap vielen bij het dreunend geluid van het water, “nou komt de grootste natte droom van je leven”’; ‘Ik sneed de opgezette buik (van de kaaiman - LF) open, waardoor een ontzettende stank vrijkwam... Ik trok de vliezen weg en haalde er iets uit dat overdekt was met haren en slijm’ enzovoort).

De auteur schildert zichzelf af als de gedreven en leergierige ontdekkingsreiziger die zijn bronnen kent (en veelvuldig citeert!) te midden van zijn metgezellen die als persoonlijkheden nauwelijks uit de verf komen: Juan, de Venezolaanse ecoloog die tussen de regels door interessante maar beperkte informatie over het regenwoud te berde brengt, Simon, de Britse playboy die nog nooit in de bush heeft gereisd en die alles vies en vermoeiend vindt (en dus halverwege de groep in de steek laat) en diverse lokale gidsen die hun onbegrip over de expeditie maar nauwelijks kunnen verhullen. Met de koppigheid die de beperkten van geest eigen is, drijft O'Hanlon de groep naar een verafgelegen nederzetting van de Yanomami. Na vele omzwervingen, per boot en te voet stuiten ze eerst op een geïsoleerde groep, en daarna op een heel dorp. Dankzij het stereotiepe ontdekkingsreizigersgedrag dat O'Hanlon vertoont - kraaltjes, geld, munitie en tabak worden ten geschenke gegeven - wordt hij door deze wilde stam ‘geaccepteerd’ en mag hij yoppo snuiven. De effecten daarvan worden lyrisch beschreven, tot twee keer toe, zodat het boek als het ware een dubbel hoogtepunt kent.

Junglebewoners van Borneo

Aanzienlijk minder sensatiegericht is het verslag van Eric Hansen over zijn voettocht door Borneo. Zijn bescheiden houding en zijn onwil om al te veel te interpreteren in het gedrag van de bevolking, doen in eerste instantie prettig aan. Hij geeft zijn fouten toe (zoals het stellen van directe vragen) en beschrijft zichzelf als ‘being able to make my plans in near-perfect ignorance of my destination’. Niet dat het hem met deze houding makkelijk valt om zijn tocht te ondernemen. Ook Stranger in the Forest staat vol met de frustraties over het onbegrip van de bevolking die in Hansen voornamelijk een ‘wandelend dollarteken’ zag, vergeefse pogingen om rivieren te bevaren en de onzekerheid die een zo vijandige natuurlijke omgeving oproept. Het is een voortdurend ‘vochtige en zonloze wereld’ waarin zijn pogingen om alleen door het oerwoud te lopen ook door de bevolking met argwaan worden bekeken. Hansen gaat tot het uiterste in zijn pogingen om zijn doorzettingsvermogen te testen. Niets anders dan rijst en thee draagt hij mee, geen geneesmiddelen, geen kompas. Zijn kaart blijkt al snel waardeloos (met een schaal van 1:1.000.000 had ik eerlijk gezegd ook niets anders verwacht, maar dit ter zijde), zodat hij moet leren om zich te oriënteren op het netwerk van riviertjes, de aard van de bomen en op de korte ogenblikken dat de zon door het bladerdek zichtbaar is. ‘Het werd een oefening in het opnieuw leren lopen. Ik werd teruggebracht tot de situatie van een kind, dat alle coördinatie en de mogelijkheid om te anticiperen op de terreingesteldheid mist.’ De aanpassing is zo succesvol dat Hansen, als hij weer geconfronteerd wordt met de westerse beschaving, besluit om dezelfde weg terug te lopen, en op het werkelijke einde van zijn tocht, terug in Kuching, geheel gedesoriënteerd raakt en vreest dat er een vloek over hem is uitgesproken.

Naïviteit

De overeenkomst tussen de thema's die beide boeken aansnijden is, ondanks de verschillen in attitude tussen O'Hanlon en Hansen, verbazingwekkend groot. Kamp opslaan, aan voedsel komen, eten koken, regen, bomen en insekten - het komt allemaal bladzijde na bladzijde terug, in vaak vergelijkbare bewoordingen. Hansen is iets explicieter over zijn motieven voor deze waaghalzerij: ‘Ik was gewoon verliefd geworden op Serawak’, maar veel verklaart dal niet. Zeker niet de diepe behoefte die beide auteurs voelen om zich te begeven in gebieden die nog niet door de westerse beschaving zijn aangeraakt. Die hang naar het primitieve onderscheidt deze boeken fundamenteel van de verhalen van Theroux en Raban over Engeland, die overigens ook pas na eerst in den vreemde te hebben gereisd over het Westen kunnen schrijven. En in tegenstelling tot verhalen die in Europa of de Verenigde Staten spelen, kan de lezer het verslag niet op waarheidsgehalte toetsen. Juist die omstandigheid is aantrekkelijk voor reizigers die graag de held willen uithangen en voor lezers die zich graag door helden laten overtuigen. Door het primitieve, het anders zijn van de natuurlijke en menselijke omgeving te benadrukken, krijgt de heldhaftigheid reliëf. In het geval van O'Hanlon (en daaruit bestaat ook de belangrijkste tegenstelling tot Hansen) leidt dit tot regelrechte naïviteiten en vertekening van de werkelijkheid. De romantische idylle van het natuurvolk dat in harmonie met het oerwoud leeft, namen heeft voor tientallen soorten insekten en alleen beperkt wordt door ‘de onzichtbare ranken van zijn geestenwoud’ berust op een grove misvatting. De Yanomami en andere Indianen van het Amazonegebied, net zoals de bevolking van Kalimantan en de Pygmeeën in Centraal-Afrika, worden direct in hun bestaan bedreigd door de expansiedrift van kolonisten en houtexploitatiemaatschappijen. Hansen meldt dit wel, maar betrekt het op zichzelf als hij de bulldozers bezig ziet in een dorp dat hij jaren eerder had bezocht: ‘Ik voelde me alsof ik naar het huis van mijn jeugd was teruggekeerd, alleen om te ontdekken dat het door een autosloopplaats was vervangen.’ Slechts in een nawoord maakt hij melding van de rechteloze situatie van de bevolking. Dit is de ultieme vernedering van de Derde Wereld: we gebruiken deze gebieden om onze behoefte aan avontuur en spanning op uit te leven, zonder ons te bekommeren over de werkelijkheid.

In diezelfde geest lijkt ook de Nederlandse vertaling te zijn verzorgd, niet vrij van slordigheden (vleesmuis (sic) in plaats van vleermuis), zonder aandacht voor de cursiveringen en spaties van het origineel, geen kaart, weinig foto's, hier en daar wat anglicismen (attentie in plaats van aandacht) en vol onbegrijpelijke woorden zoals onotorood en hekuraformaat (die staan er weliswaar in het Engels ook, maar welke lezer begrijpt wat er bedoeld wordt?). En waarom niet de moeite genomen om een degelijk voorwoord te laten schrijven dat O'Hanlons werkje in een wat breder kader plaatst? Zo ontstaat een overproduktie van al of niet vertaalde reisverhalen die de kortstondige verpozing van een Camel-commercial in de bioscoop bieden: de held baant zich eenzaam een weg door een oerwoud vol krijsende beesten en steekt vervolgens tegen het licht van de ondergaande zon een sigaret op. Tristes tropiques.

■