Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

Brieven

Hugo Claus en Shakespeare

Ik begrijp niet waarom Joost Zwagerman in zijn recensie van Hugo Claus' Sonnetten (Boekenbijlage 24 december 1988) wel verwijst naar een vroegere, beperkte uitgave van deze dichtbundel (als nieuwjaarsgeschenk 1987 van uitgeverij De Bezige Bij), maar stilzwijgend voorbijgaat aan de eerste uitgave ervan door Knack Magazine (Brussel, 1986) in een oplage van 100.000 (honderdduizend) exemplaren. Evenmin begrijp ik waarom hij wel verwijst naar de houding van Lucebert (en Vijftig) tegenover het sonnet, maar Claus' houding, zoals die blijkt uit interviews (bijvoorbeeld in De Periscoop, 1951) of uit zijn sonnettenproduktie (bijvoorbeeld in de bundel Kleine reeks, 1947, en in de prozabundel Natuurgetrouw, 1954), niet ter sprake brengt. Tenslotte begrijp ik helemaal niet waarom hij nalaat te vermelden dat Claus' Sonnetten regelrechte ‘transformaties’ zijn van Shakespeares Sonnets: Claus' eerste gedicht (in de eerste uitgave: ‘Dat de meeste dingen volmaakt zouden zijn/op één moment en dan doven. [...] En dat de mensen groeien als lover’) ‘herschrijft’ Sonnet XV (‘When I consider every thing that grows/Holds in perfection but a little moment, [...] When I per ceive that men as plants increase’), Claus' tweede gedicht ‘herschrijft’ Sonnet LIX, het derde gedicht Sonnet II, enzovoort.

Georges Wildemeersch, Departement Germaanse Filologie Universitaire Instelling Antwerpen

De Maximalen en Forum

In de VN-boekenbijlage van 24 december 1988 is een raadsel opgelost. Een raadsel rond de Maximalen en wel door één van hun woordvoerders. Joost Zwagerman, in zijn rapportage over de beste boeken van 1988. Ook voor niet-literatuursociologen is het uiterst boeiend om het fenomeen van de ‘Maximalen’ te volgen, met name de manier waarop de Maximalen zich presenteren en de analogie die ze met vroegere bewegingen vertonen. Of zoeken. De bundel Maximaal is een amalgaam van Vijftigers- en Zestigerspoëzie, voorzien van een krukkig voorwoord. Een amalgaam (de Maximalen zelf zullen liever van ‘cocktail’ spreken) in die zin dat van de Vijftigers de schwung onaangetast wordt gelaten, maar de wat duistere passages worden vervangen door de aardsere swing van de zestigers. De uitspraken die Maximalen daarna in interviews en kritieken deden, zijn wat minder krukkig geformuleerd. Wat nog steeds een raadsel bleef, was het Ter Braak-motto bij de bundel: ‘Is het dan wonder, dat de rebelse schoonheid altijd, juist als het circus gevuld is met gapende toeschouwers, naast de hoepel springt en de dressuur te schande maakt?’

Arthur Lava hanteerde in zijn voorwoord bij Maximaal weliswaar de termen vorm en vent, maar pleit juist voor een combinatie van deze begrippen. Waarom dan een motto van Menno ter Braak, alleen vanwege het beeld van de schoonheid die naast de hoepel springt?

Ik kon mij nauwelijks voorstellen dat de klauwhamers als olijf in hun cocktail de inspirator van de traditionele literatuurkritiek zouden kiezen. Ter Braak was weliswaar een boeiende man, doch in een andere hoedanigheid dan die van poëziecriticus. Hij wist niet goed raad met poëzie en hij had er tamelijk vage ideeën over. Dat beginnen zelfs Neerlandici schoorvoetend in te zien. Zo worden ook de dichters die bij Ter Braak door de beugel konden (Slauerhoff, Roland Holst) in schoolboekjes niet meer zo erg verheven tot de belangrijkste van deze eeuw. Na het lezen van Zwagermans keuze voor 1988 begrijp ik alles. Zwagerman maakt van de gelegenheid gebruik om zich te verdedigen tegen de beschuldiging dat de Maximalen het belang van Gerrit Kouwenaar en Hans Faverey ontkennen. Integendeel, volgens hem staan deze dichtervorsten hoog bij de klauwhamers aangeschreven, het zijn echter hun epigonen die een tik verdienen.

Zwagerman keert zich dus tegen de epigonen van Kouwenaar van Faverey, op precies dezelfde manier als Du Perron en Ter Braak ooit bezwaar maakten tegen de epigonen van Leopold en Nijhoff. Om exact dezelfde reden als Zwagerman en de zijnen vijftig jaar later: je moet als literator geen kamikaze plegen door een hele richting in de poëzie te bestrijden. Dat wil zeggen: je moet de gecanoniseerde dichters die tot de bewuste richting behoren buiten schot laten. Die strategie heeft Forum geen windeieren gelegd, zal Zwagerman gedacht hebben.

Via Prince, Michael Jackson, Madonna naar Ter Braak, leiden dan alle wegen naar Forum? Ik verwachtte dat aan het begin van de jaren negentig de visie van Forum op de poëzie eindelijk niet meer zou worden overschat. Neerlandici doen immers hun best, schoolboekenauteurs volgen. Maar ik vergat dat de Maximalen nog zijn opgeleid met de oude boekjes. Dank zij deze dociele klauwhamers kan de legende van Forum weer een paar jaar mee. Wie op beweging in de poëzie hoopt, verwachte zijn heil niet van de nieuwe lichting dichters, maar van de komende generatie schoolboekenschrijvers. Nog even geduld.

Leiden

August Hans den Boef

Bas Heijne en Maaike Meijer

In zijn column in de Boekenbijlage van 7-1-'89 praat de heer Heijne nogal snerend over de critica Maaike Meijer die in haar proefschrift De lust tot lezen oppert dat Neeltje Maria Min in haar eerste dichtbundel incestervaringen in haar gedichten heeft neergelegd. Voor de goede verstaander. Volgens Bas Heijne is deze ontdekking van incestpoëzie door middel van de serieuze poëtische leeshouding van Maaike M. zoiets als flauwe kul. Nieuwsgierig geworden door zijn commentaar heb ik de bundel Voor wie ik lief heb enz. te voorschijn gehaald en de eerste de beste bladzij die ik opsloeg - bladzij 12 - was midden in de roos!

‘vanuit mijn bed kan ik door 't raam
vader zien gaan.
de zwarte nacht
ligt op zijn schouders als een last
en van het mes, dat in zijn hand ligt,
springt een roos
in duizend kleuren naar de hemelboog.
zijn schaduw schuifelt als een spook.

hij noemt een naam, die ik niet ken
en spreekt een taal waar ik te klein voor ben.

en nu, de dekens om mij heen getrokken,
zo bang ben ik en zo bezeerd,
zo diep van deze vlucht geschrokken,
weet ik alleen: er is geen schuilplaats meer.’

En dan op bladzij 13:

‘het was donderdag,
de moeder bood geen tegenstand:
de moeder doodde ondoordacht
de kinderlijke tegenmacht.
de dag ging over in de nacht
en in de kamers woedde brand
en in de kamers heerste wind
en in het kind verging het kind.’

Als de maakster van deze gedichten niet uit eigen ervaring geschreven heeft, dan heeft ze de wonderbaarlijke gave gehad om wél de belevingen van een meisjeskind weer te geven die te lijden heeft onder de seksuele benadering van haar vader met daarbij een moeder die haar niet heeft beschermd.

Deze mening geef ik op grond van mijn ervaringen als psychotherapeute. In de loop van een therapie kan het voorkomen dat bij een vrouwelijke cliënt de incestueuze ervaringen bovenkomen. Dit weer doorleven met alle emoties daaraan verbonden, zou ik niet beter kunnen weergeven als in de gedichten van N.M. Min wordt gevat.

Ik heb ook jarenlang als kinderpsycholoog gewerkt en ook in die hoedanigheid heb ik kinderen ontmoet, zowel kleine jongens als meisjes, die seksueel misbruikt dan wel ‘geschoold’ waren door volwassenen.

Ik ben geen jonge blom meer, ik ben boven de zestig. De leeftijd van uitbundige opvattingen en principes te boven. Ik voel me ook geen halfzachte zieltjesknijper. Daarvoor heb ik te veel uiteenlopende beroepen gehad. Maar in dit geval sta ik volledig achter de opvatting van Maaike Meijer en kan ik Bas Heijne alleen maar zien als een arrogante, vanuit ondeskundigheid kletsende, mannelijke vlerk.

Renkum

C. Slegtenhorst