Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 8]

Zielen die te licht voor het noodlot blijken
Flannery O'Connors verhalen uit het donkere zuiden van Amerika

Alle dingen die opwaarts gaan komen ergens samen door Flannery O'Connor Vertaling Else Hoog Uitgever Bert Bakker, 237 p., f 37,90

Marja Brouwers

De wereld van Flannery O'Connor is het diepe zuiden van de Verenigde Staten in de jaren veertig en vijftig. De laatste herinnering aan de burgeroorlog is daar dan net begraven. Een eerste reeks pogingen tot maatschappelijke integratie van het zwarte bevolkingsdeel gaat mank onder het gewicht van ingebakken boerenzeden. Jongeren studeren in het noorden en verliezen hun gevoel voor oude tradities. Welzijnswerkers zijn gaan wedijveren met dames van gegoeden huize in een koppig soort liefdadigheid. Stieren breken los en zoons worden er bespookt door de geest van hun vader. Het is een bizarre wereld, die haar bewoners niets biedt waar ze zich aan vast kunnen klampen.

Belachelijkheid en tragedie zijn er nauwelijks van elkaar te onderscheiden. Wat opwaarts gaat in de verhalen van Flannery O'Conner is dikwijls de ziel van een in het centrum geplaatst personage. Die is te licht voor wat haar gebeurt, dat voel je als lezer al een tijdje. In zes van de negen verhalen die in deze bundel (postuum) bijeengebracht zijn, ontvliedt die dan ook opeens aan de geschetste situatie, om de overige personages, en de lezer, verbluft achter te laten bij het lijk. ‘Is ze echt dood?’ ben je geneigd je geschrokken af te vragen als de moeder van Julian, in het titelverhaal, plotseling op de stoep in elkaar zakt. Je leest de desbetreffende alinea nog drie keer over. Maar hoe je die ook leest, moeder beweegt niet meer. Ze wil niet meer overeindkomen. Onder de apocalyptische hoed die ze draagt is er met haar gezicht iets veelzeggend vreemds aan de hand. Pas dan, als een soort toegift waar niet eens woorden aan vuil gemaakt hoeven worden, komt een ogenblik Julian zelf duidelijk in beeld. Hij staat onverhoeds te kijk in de glorie van alle botheid en zelfingenomenheid waartoe hij zich tijdens het busritje met zijn moeder in staat heeft betoond. Hij loopt leeg als een fietsband, fffffft en hij holt letterlijk weg uit het verhaal dat van a tot z vanuit zijn eigen zienswijze gepresenteerd is.

Medeplichtig

In het korte verhaal was Flannery O'Connor op haar best. Haar roman Wise Blood, in 1987 eveneens bij Bert Bakker als Het wijze bloed verschenen in een vertaling van Eva Gerlach, is een hels carnaval van stroeve paradefiguren, dansend aan de touwtjes van een historisch of genetisch bepaald noodlotsmotief. In de korte verhalen gaat dat noodlotsmotief onderhuidse verbindingen aan met oppervlakkige psychologische motieven van de personages zelf. Zo worden die steeds medeplichtig aan de onafwendbare afloop van hun geschiedenis, hoezeer ze verder ook de dupe mogen zijn van altijd ruim voorhanden maskeradeartikelen als nepreligies en rassewaan.

In de spanningen die zij tekent tussen het oude en het nieuwe nodigt O'Connor haar lezers niet uit om voor het een of het ander partij te kiezen. Het vijfde verhaal, ‘Een eigen thuis’, voert een Thomas op met zijn moeder. Die moeder heeft in de wat overdreven goedheid haars harten een meisje uit de gevangenis in huis gehaald. Het kind noemt zich Star Drake, heet in werkelijkheid Sarah Ham en beantwoordt verder zonder problemen aan alle clichés die er maar over klepto- en nymfomanen bij elkaar te harken zijn. Haast stikkend van ergernis moet Thomas dit volmaakt ongevoelige schepsel aan zijn eettafel tolereren, waar het tot overmaat van ramp op de heropvoedende babbeltjes van zijn moeder reageert door stiekem naar hem te knipogen. Als zij op een nacht ten slotte ook nog eens spiernaakt in de deuropening van zijn slaapkamer verschijnt, is zijn maat helemaal vol. Het wordt je niet moeilijk gemaakt hierin enigszins met hem mee te leven.

Flannery O'Connor

‘Een eigen thuis’ loopt verkeerd, hoewel niet direct slecht, af. In iedere afloop steekt hier iets van dat onvermijdelijke, dat op zichzelf al vaak de poëtische rechtvaardiging ervan is. De al te zorgzame moeder had dit zich Star Drake noemend klusje misschien beter aan een reclasseringsambtenaar kunnen overlaten. Het volgende verhaal, ‘De kreupelen zullen voorgaan’, begint dan ook prompt in de keuken van de tuchtschoolbeambte Sheppard. Aan de keukentafel zit een gezin dat bestaat uit vader en tienjarig zoontje. De vrouw van Sheppard is een jaar geleden gestorven. Sheppard ergert zich aan de gedachteloze inhaligheid van zijn vadsig snoepende kind, en probeert belangstelling te wekken voor Rufus Johnson, een jongen met een klompvoet die hij kent van de tuchtschool en die hij op straat in vuilnisbakken naar eten heeft zien zoeken.

Het zoontje heeft er geen belangstelling voor. Hij gaat onverstoorbaar door met eten. Als hij even later op zijn bord alles weer uitkotst, neemt de vader een besluit. Rufus Johnson scoorde in een test een IQ van 140. Als hij Rufus in huis neemt, zal hij hem op betere paden kunnen brengen dan die hem linea recta naar de tuchtschool hebben gevoerd. Hij zal twee vliegen slaan in één klap. Zijn eigen overbedeelde zoon zal eens kunnen leren wat het betekent om te delen met een ander.

Ook deze onderneming mislukt. De moeder in ‘Een eigen thuis’ en Sheppard in dit verhaal worden alle twee aangedreven door een gevoel van overwicht, dat nergens op is gebaseerd. Dat gevoel is een slechte raadgever en het scherpt ook vooral niet hun kijk op anderen, omdat op deze manier over anderen ook al bij voorbaat van alles vaststaat. De telescoop die Sheppard voor Rufus Johnson heeft gekocht om een ongetwijfeld in hem sluimerende wetenschappelijke belangstelling aan te wakkeren, wordt in hoofdzaak gebruikt door het tienjarig zoontje. Na door Rufus uitvoerig te zijn ingelicht over de hemel en de hel, hoopt het kind tussen de sterren een glimp te kunnen opvangen van zijn gestorven moeder. Sheppards overtuiging dat Rufus te intelligent moet zijn om werkelijk te geloven in de godsdienstonzin die hem is bijgebracht door een oude grootvader, blijft aldoor onbevestigd. Rufus weigert de nieuwe schoenen die Sheppard voor zijn klompvoet heeft laten maken en om zijn minachtig voor wat Sheppard nog meer te bieden heeft eens goed te benadrukken, houdt hij zich af en toe bezig met een pesterig vandalisme. Sheppard heeft het druk met deze Rufus, maar kan niet voorkomen dat die op een dag toch weer door de politie wordt opgepakt. Dan daagt hem iets. Had hij zichzelf deze teleurstelling kunnen besparen door de aandacht die hij besteedde aan Rufus, op te brengen voor zijn eigen zoontje?

Bezeten van nieuw inzicht holt hij naar huis, maar te laat. Op de zolder vindt hij de telescoop, met de lens gericht op de sterren. Daarnaast bungelt het lichaam van zijn zoontje aan een balk. Het is naar zijn moeder toe.

Zelfbegoocheling

Het ijzingwekkende van deze verhalen zit hem in de gedetailleerde attentie van de schrijfster voor alle overwegingen en gedachten die zo'n Sheppard bij zichzelf heeft, als hij besluit Rufus Johnson uit de goot te halen. Die zijn allemaal goed te volgen en niet onaardig. Iets dergelijks geldt ook voor de Julian in het titelverhaal. Er is kennelijk geen hoop in deze wereld op de plaats waar die gezocht wordt. De jeugdige renegaat van het type Julian komt in andere verhalen terug. Niet altijd is hij zo van zichzelf overtuigd als Julian dat is. In ‘Een blijvende rilling’ acht Asbury zich onherroepelijk ten dode opgeschreven. Hij komt naar huis met de bedoeling zijn moeder het in zijn laatste levensdagen nog even zuur te maken en een boodschap voor haar achter te laten die haar met sprakeloos schuldbesef zal slaan. Onwillig ondergaat hij het domme geknijp, geporen geprik van de huisarts. Het belet de man niet, vast te stellen dat Asbury weliswaar een ziekte heeft, maar niet dood zal gaan.

Asbury komt tot een slotsom die voor de andere personages in deze bundel ook zou kunnen gelden:

‘Asbury werd doodsbleek en de laatste flarden van zelfbegoocheling werden als door een wervelwind voor zijn ogen weggerukt. Hij wist dat hij voortaan, broos, gemarteld, maar geduldig, zou moeten leven in de aanwezigheid van een louterende verschrikking. Een zwakke kreet, een laatste onmogelijk protest, ontsnapte aan zijn lippen. Maar de Heilige Geest, in ijs in plaats van vuur getekend, bleef onverbiddelijk neerdalen.’

In de vertaling van Else Hoog worden toon, ritme en tempo van Flannery O'Conner precies weergegeven.

■