Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

Kousbroek
Vervolg van pagina 1

Maar waarom worden onze ogen vochtig van looking on the happy Autumnfields? Wat is het toch met varkens? Wie is dan in 's hemelsnaam deze Dalton Trevisian? Hoe was het om een meisje te zijn? Hoe zou het er nu uitzien als iemand een gat maakte in zijn schedel en daar een grote kurketrekker indraaide, of met een schaar een vierkant gat knipte in zijn wang? Waarom, waartoe dat botje?

Wie het geheim van Kousbroeks geestesoog wil doorgronden moet (in tegenstelling tot wat ik hier doe) beginnen met de vragen, die soms bij lawines tegelijk over de lezer neerdalen. In ‘Het inwendige licht’, een relatief kort essay, staan er welgeteld eenenveertig, met als conclusie: ‘De vraag lijkt hier te zijn: is dat speciale inwendige licht werkelijk aan, of is er niets dan duisternis binnenin? En die vraag ziet er uit als onbeantwoordbaar.’ Dit voert tot het eigenlijke Kousbroekiaanse kernprincipe, de spil waar alles om draait en volgens mij het belangrijkste onderscheid tussen hem en alle andere essayisten: dat vragen bij hem niet gesteld worden omdat er antwoorden op gegeven kunnen worden, of omdat ze ‘nut’ hebben, maar omdat ze zich nu eenmaal aandienen. Kousbroeks vragen zijn nooit retorisch. Het is altijd het probleem dat aan de vorm voorafgaat. Dit probleem wordt ingegeven door een rationeel verlangen om greep op de dingen te krijgen, maar er zit ook een minder rationele, obsessieve kant aan, iets dat bijna de vorm heeft van een bezwering. In Het meer der herinnering en De onmogelijke liefde heeft het vragen stellen een insistente vorm aangenomen, die soms letterlijk de indruk wekt van iemand die uit alle macht op een glazen muur staat te beuken. Wat achter die muur zit kun je zien, maar hoe moet je het begrijpen? Is het wel te begrijpen? Over de foto met de hond die te paard zit op een andere hond (in De onmogelijke liefde): ‘Wat gaat er in hem om? Dat is een voorbeeld van een vraag waarmee niets is te beginnen en die dus als triviaal terzijde moet worden gelegd. Dat mag waar zijn, maar toch is het de reden dat ik eindeloos naar zulke foto's kan kijken.’ Vragen laten zich niet zo maar ter zijde leggen. Ze dringen zich op als een onbesteld vreemdelingenlegioen.

Voor zover er conclusies getrokken kunnen worden zijn die bijna altijd pessimistisch en doordrenkt van onmacht (‘Een station waar nooit een trein langs zal komen, al dat wachten is vergeefs geweest’; ‘Wat je tot dusverre hebt gehad, telt niet’) en zelden definitief. Ook dat zit ingebouwd in de vorm. Meestal heeft een afsluitende alinea de vorm van een aanloopje, als om het wiel aan te zwengelen waarna de machine verder op eigen kracht zal moeten draaien: ‘En het is dit...’, ‘En het is hier...’ Het heeft iets van wat hij zelf ooit beschreef als de motoriek van aanhalingstekens: die van neerhurken en zich afzetten, en dan omhoog springen.

Verliezen

Zoals de wereld door een vloeibare grens wordt bepaald, zo lijkt er ook een onzichtbare lijn te lopen door de verzamelde Kousbroekiana, met aan de ene kant Anathema's 1 tot en met 4, inclusief De logologische ruimte, en aan de andere kant Anathema's 5 en 6, inclusief Een kuil om snikkend in te vallen. De verdeling is grof gesteld en de categorieën lopen vaak door elkaar, maar toch geloof ik dat er aanleiding is voor een dergelijke tweedeling. In de ene groep wordt de wereld beschouwd als gezien door een buitenaards wezen (een beeld dat Kousbroek veel gebruikt) dat probeert te begrijpen wat hij ziet; in de andere groep wordt hetzelfde gedaan, alleen is de beschouwer zelf het uitgangspunt van de beschouwing. Groep B is als het ware een commentaar op groep A. In groep B wordt ook veel aandacht besteed aan iets wat alleen op een speciale, afgeleide manier deel van de wereld uitmaakt, namelijk de herinnering. Deze belangstelling vind je - alweer - terug in de aankleding, zoals de titels (Een kuil om snikkend in te vallen, Het meer der herinnering, De onmogelijke liefde), een zekere ingebouwde vertraging in de zinnen (‘Je ziet die voorbije generaties bezig aan een leven dat zo, hoe moet ik het noemen? - zo goed en zo onschuldig is’), en in een speciale belangstelling voor foto's, en voor dieren, die allebei een voorname plaats innemen in de bij uitstek subjectieve wereld van de herinnering die Kousbroek over de alledaagse projecteert.

Het lijkt er inderdaad op alsof de introductie van foto's en dieren samengaat met die van titels, en het is zeker dat er tussen de drie een speciaal verband bestaat. ‘Het kijken naar zo'n stereofoto als die van de kinderen is in de eerste plaats iets treurigs. Die put van verleden, waar men in die donkere privéruimte alleen mee is - men zou zich er haast in kunnen werpen, letterlijk “in verliezen”; “een kuil om snikkend in te vallen”. Maar het is tegelijk ook troostend. In die kuil lig je, om zo te zeggen, een beetje minder koud.’

De meest aangrijpende uitleg van Kousbroeks liefde voor dieren is te vinden in een nog niet in boekvorm gepubliceerde brief aan Gerard R. (eve) (NRC Handelsblad zaterdag 24 augustus 1985), met betrekking tot de foto van een pandabeer. ‘Welnu dan, het leven doet zich ongeveer als volgt aan mij voor: als je geboren wordt blijk je in een kerker te zitten die volkomen van de buitenwereld is afgesneden. (...) Waar het nu om gaat is wat we in die situatie kunnen doen. Dat zijn niet meer dan twee dingen: we kunnen onze omgeving onderzoeken en klopsignalen uitwisselen over onze waarnemingen, en we kunnen verhalen verzinnen om elkaar (en onszelf) bezig te houden en een beetje te troosten.’ De dieren zijn beter dan wat ook geschikt om door het pantser van de eenzaamheid heen te breken, door de verhalen die zij zo moeiteloos op hun voorkomens laten projecteren - wat op zichzelf een van de grootste mysteries is in de manier waarop de wereld zich aan ons voordoet.

Foto uit ‘De onmogelijke liefde’

Klopsignalen en verhalen om elkaar bezig te houden en te troosten. Ik denk dat dit het beste antwoord is op de vraag hoe het komt dat Kousbroeks essays zelfs op een onnozele zo'n indruk kunnen maken, en ik meen ook zeker te weten dat er op de hele wereld geen schrijver te vinden is die dit gegeven zo helder onder woorden heeft gebracht en er zo'n niets ontziend, hartverscheurend en hartversterkend gevolg aan heeft gegeven. Daarom heeft zijn werk ook iets heldhaftigs, en daarin is het in meerdere of mindere mate vergelijkbaar met dat van de door hem bewonderde Henriette Jelinek, Unica Zürn, Sophie Calle, Wijnanda Deroo: buitenstaanders die van dat buitenstaanderschap hun hoofdbezigheid hebben gemaakt.

Weesmeisje

Natuurlijk is er ook door de tijd heen het een en ander veranderd, beter gezegd is de nadruk van Kousbroeks thema's enigszins verschoven in de richting van de B-kant. Maar in het algemeen werd in de vroege stukken meer geargumenteerd, betoogd en geredeneerd, en meer poging gedaan om bestaande situaties te veranderen. Dat vrolijke, vechterige is er nu wat af; de stijl is zoekender geworden, en de schrijver die zijn brein afspeurt naar vragen en antwoorden is meer afwezig. Ook zijn geluk en verdriet in het brein steeds verwisselbaarder geworden en dreigen voortdurend om te slaan zoals bij die geribbelde feestwinkelfoto's. Dat brein is sowieso het voornaamste onderzoeksobject geworden, met alles wat daarin huist en broeit: het weesmeisje met de iets overrijpe wangen, de ijsbeer in de telefooncel, de moedeloze kangoeroes met hun hangende pootjes, het verbeten hert, de bedremmelde geit, de okapi met zijn verbaasde naam en snuit.

In het laatste boek is meer dan ooit sprake van dieren en foto's, en zoals altijd is het het eerste dat ik bekijk. Een varken, twee minnekozende pinguïns, zes blote juffrouws in een boom: het universum is bekend en vertrouwd in zijn droefheid en gekte. Eigenlijk hoef je het niet meer te lezen om te weten waar het ongeveer over zal gaan. Tot je het gaat lezen, en het weer is alsof er een deur opengaat waarachter een wereld schuilgaat die sprekend lijkt op de onze maar er toch heel anders uitziet. ‘Er is een wereld achter deze wereld, en soms kun je erin kijken. The door is ajar.’

Mijn bewondering voor Kousbroek, dit zal inmiddels duidelijk zijn, is sinds mijn veertiende niet verminderd. Wel ben ik wat kritischer geworden, en het niet meer overal mee eens, zoals met Kousbroeks visie op de mode, waarop eigenlijk alles van toepassing is wat hij Midas Dekkers in De onmogelijke liefde terecht verwijt in diens behandeling van het probleem van de dierenliefde-industrie. Ook bij mode gaat het om een verschijnsel dat geëxploiteerd kan worden bij de gratie van het feit dat het al sinds de nacht der tijden deel uitmaakt van het menselijk gedrag. Er staat altijd wel ergens een schurk klaar die er brood in ziet, of het nu is met blikjes kattevoer of met dure parfums.

Inspirerender, maar minstens zo discutabel is Kousbroeks visie op de pornografie. Als ik hem goed begrijp gaat het hierom een kunst die slechts uit de clandestiene sfeer gelicht hoeft te worden om esthetisch aanvaardbaar te kunnen worden. Ik twijfel vooral aan de tweede helft van de stelling, om verschillende redenen. Het is misschien een kwestie van definities (Kousbroek is daar zelf niet erg duidelijk over), maar het lijkt me dat de gangbare porno zijn aantrekkelijkheid nu juist ontleent aan een bepaald soort naaktheid en directheid die de kunst tot op zekere hoogte uitsluit. Kousbroek heeft dit zelf prachtig beschreven in zijn essay ‘De wenende aap’: ‘Het is inderdaad alsof het object (van de kunst - MH) eerst moet worden gecamoufleerd om daarna ontdekt te kunnen worden’, een principe dat belangrijker wordt naarmate er sterkere emoties in het geding zijn.

Het lijkt mij dat in de porno een andere prioriteit heerst, namelijk die van de indruk dat het allemaal echt is wat er gebeurt, en bovendien onmiddellijk consumeerbaar met een minimum aan rompslomp. Je kunt je afvragen of dat iets met de clandestiniteit te maken heeft, zoals je je ook kunt afvragen of clandestien wel per definitie zo omgekeerd evenredig is met kwaliteit.

Dit mag allemaal zo zijn, maar aan het eind van ‘De troost der pornografie’ staat een onsterfelijke Kousbroek-alinea waarbij alle poezen ter wereld in koor zouden moeten gaan spinnen. Het gaat over het moeizame seksleven van de schildpad, door hem aangevoerd als een aangrijpende symbolische voorstelling van la condition humaine: ‘Gelukkig is er een onderdeel van het Geheime Leven der Dieren waarvan geen enkele bioloog een vermoeden heet, zelfs Dick Hillenius en Maarten 't Hart niet, en dat is dat als deze schildpadden werkelijk helemaal alleen zijn, in hun eigen huisje, geen boze feministen in de buurt en geen schaamteloze fotograaf - dan maken zij knoopjes en ritssluitingen los, doen hun schilden uit en kruipen bij elkaar in bed.’ Ach, als de hele pornografie bedacht was door iemand die zo iets verzint. Ja, dan zou het er hoogstwaarschijnlijkk zo uitzien zoals Kousbroek gelooft dat het er ooit nog uit kan gaan zien.

■

DE ONMOGELIJKE LIEFDE
door Rudy Kousbroek
Uitgever Meulenhoff, 198 p., f 24,50