Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 6]

Onbekommerde experimenteerlust
Pioniers van de psychologie

De geest in getal De beginjaren van de psychologie door Douwe Draaisma Uitgever Swets & Zeitlinger, 222 p., f 27,50

Fred Cornelisse

Houden overledenen de behoefte hun nabestaanden te adviseren, met een bloemetje uit het hiernamaals te verrassen, of gewoon de stuipen op het lijf te jagen? Groeien planten beter door gebed dan met kunstmest? En hebben ze trouwens een interessant zieleleven? Onnozele vragen die je in onze wantrouwig gestemde tijd niet meer hoort, zou je zo denken. Zou je dat inderdaad denken, dan heb je het mis. Omdat er altijd voor elke soort van onzin wel een geïnteresseerd publiek is te vinden, valt met bevestigende antwoorden op dergelijke vragen ook vandaag de dag nog wel een leuke boterham te verdienen. Op de Nederlandse televisie bijvoorbeeld. Wie zo'n broodwinning ambieert, moet slechts bereid zijn waar te nemen wat niet voor gewone ogen en oren is weggelegd. Een opleiding in de goochelkunst strekt tot aanbeveling. En liefst beschikt de kandidaat-tovenaar over flinke overtuigingskracht, wat ordinaire mensenkennis en een elastisch geweten. Een absolute eis is dat hij aanhoudend suggereert dat er voor sommige mensen meer te weten valt dan God en wetenschap te weten geven. Vooral met de traditionele wetenschap moet hij niets te maken willen hebben, een afkeer die overduidelijk wederzijds is. Dat lag vroeger allemaal wat anders.

De negentiende eeuw bracht belangwekkende veranderingen in het westerse denken. Over Marx en Darwin is men nu nog niet uitgepraat. Maar er werden toen ook minder schokkende gedachten, die nu gemeengoed zijn, gangbaar. Zoals de opvatting dat de menselijke geest, net als veel andere onderwerpen van wetenschappelijke belangstelling, min of meer gewoon te onderzoeken is. Voordien gaf de werking van de geest alleen maar stof tot eindeloze speculaties. De eeuwigdurende discussies konden niet worden beëindigd door evidente observatiegegevens. De experimentele toetsing van veronderstellingen over mentale eigenschappen hield men, om uiteenlopende redenen, voor onmogelijk.

In 1860 bewees Gustav Fechner dat althans sommige van zulke hypothesen wel degelijk toetsbaar zijn. In dat jaar publiceerde hij zijn onderzoeksresultaten die een verband aangaven tussen fysische prikkelsterkte en waargenomen intensiteit. En dat verband drukte hij in een eenvoudige wiskundige formule uit. De eerste psychologische wet was een feit. Deze wet markeert het ontstaan van de psychologie als afzonderlijke wetenschappelijke discipline.

Fechners bevindingen gaven de geleerden moed. Met grote voortvarendheid werden tal van geesteskenmerken aan experimenteel onderzoek onderworpen. Dank zij zulk onderzoek is dezer dagen veel meer bekend over de waarneming, het denken, het geheugen, motieven, gevoelens, en dergelijke, dan een eeuw geleden.

De autonome status van de psychologie werd betrekkelijk gauw door universitaire bestuurders erkend. In 1879 vestigde Wilhelm Wundt in Leipzig het eerste psychologische instituut ter wereld. Enkele decennia later was het aantal psychologische laboratoria al niet meer te tellen. Optimistisch was men over de toekomst van de psychologie. Maar mensen zijn eigenaardige wezens. Wie met mensen wil experimenteren mag op zijn onderzoekstocht eigenaardige moeilijkheden verwachten. Dat realiseerden de eerste psychologen zich onvoldoende. Zij waren enthousiast over het pas ontdekte onderzoeksgebied. Velen van hen meenden nogal naïef dat het met vrij eenvoudige middelen te ontginnen zou zijn. Praktisch geen idee was hun te gek om serieus in overweging te nemen. Ook de bovennatuurlijk geachte aspecten van de ziel konden op hun warme belangstelling rekenen. Helaas leent het bovennatuurlijke zich per definitie niet voor het experiment. Toch was er wel werk aan de winkel. In de vorige eeuw dienden zich namelijk vrouwen aan, veel vrouwen en ook wel mannen, die zeiden verbindingen te onderhouden met het dodenrijk. Dat was op zichzelf nog niets nieuws, maar voorheen hadden zulke contacten zich beperkt tot gerenommeerde heiligen en hun nog levende soortgenoten. Vanaf de negentiende eeuw duiken onheilige personen op die de goedheid hebben de groeten, of zelfs cadeautjes over te brengen van doodgewone overledenen aan hun familieden en vrienden. Geleerden van zo'n honderd jaar geleden beschouwden zulke begaafde boodschappers niet automatisch als oplichters. Het is tekenend voor het toenmalige intellectuele klimaat dat geleerden van allerlei slag, biologen, natuurkundigen, wiskundigen, geologen en noem maar op, weliswaar met de nodige argwaan, nieuwsgierig waren naar spiritistisch talent. Het is alleen al daarom een gelukkige gedachte van Douwe Draaisma geweest om aan zijn bundel opstellen over de pioniers van de psychologie een hoofdstuk over het spiritisme toe te voegen. Belangrijker nog is dat het spiritisme een aanknopingspunt vormde om de grondslagen van het jonge vak te bespreken.

William James
david levine

Duitse professor

Wundt was op zoek naar wetten die zouden gelden voor het normale, volwassen menselijke bewustzijn. Algemene, wiskundig geformuleerde wetten. Daartoe liet hij nauwkeurige meetapparatuur ontwerpen. Het handigst leek het hem betrouwbare, goed getrainde geesten te onderzoeken. Geen geest zo geschikt als die van een echte Duitse professor. Herhaaldelijk was Wundt dan ook zijn eigen proefpersoon. Verschijnselen die strijdig waren met wat er verder al bekend was, wenste Wundt niet als feiten te accepteren. Weg met het spiritisme dus.

De zogenoemde paus van de Amerikaanse psychologie, William James, hield daarentegen wel van wat romantiek in de wetenschap. Als vreemde feiten niet te rijmen zijn met gevestigde opvattingen, dan is dat jammer voor de laatste. James werd erg geboeid door bijzondere begaafdheden en klinische merkwaardigheden. Wundt keurde zo'n interesse als ‘ganz amerikanisch’ af. Hij besefte dat er met onderzoek naar individuele verschillen zaken konden worden gedaan. Lage geldzucht achtte hij onverenigbaar met verheven geleerdheid. James op zijn beurt zag weer niets in Wundts proefnemingen. Die toonden volgens hem alleen maar aan dat het onmogelijk is Duitsers te vervelen. En vervelend mocht de psychologie van James niet zijn. Daarom ook verwoordde hij zijn ideeën met grootse, wervende allure.

Deze grondslagendiscussie, die overigens nooit rechtstreeks tussen Wundt en James is gevoerd, maakt niet alleen duidelijk dat de psychologie zich op verschillende manieren uit de moederlijke, allesomvattende armen van de filosofie heeft ontworsteld. Zij laat ook zien dat psychologen mensen van sterk uiteenlopende temperamenten zijn. De artistieke James tegenover de rekenmeester Wundt. Gezegd moet worden dat de tegenwoordig opgeleide psychologen bijna allemaal meer in de geest van Wundt dan in die van James werken. De methodologische voorschriften voor onderzoek zijn in de loop der jaren alleen maar scherper en genuanceerder geworden. De onbekommerdheid waarmee de eerste psychologische experimenten gepaard gingen, is voorgoed verdwenen. Draaisma meent dat daardoor ook navolging van James' aanpak van psychologische problemen achterwege is gebleven. Dat is grotendeels waar. De meeste vaktijdschriften nemen geen onderzoeksverslagen op waarin proefopstelling en cijferwerk onvermeld zijn gebleven. Toch zijn er nog genoeg psychologen die in mooie bewoordingen gedurfde ideeën opperen. Maar beslist gelijk heeft Draaisma met zijn constatering dat een ware literaire traditie in de psychologie ontbreekt. Hij betreurt het. Dat kan de lezer niet verbazen. Want Draaisma houdt van taal, van mooie woorden, fraaie zinnen. Het grootste deel van zijn bundel bestaat uit levendig getekende portretten van zes onderzoekers die de psychologie als experimentele onderneming op gang hebben gebracht. Naast de eerder genoemde Fechner, Wundt en James bespreekt hij de levens en werken van Galton, Binet en Heymans. De keuze van deze zes is goed te verdedigen, al zou een andere selectie, met bijvoorbeeld Pavlov en Ebbinghaus, even goed zijn. Galton moest hij wel kiezen. Deze jongere neef van Charles Darwin heeft ongelooflijk veel originele bijdragen op heel gevarieerde gebieden van de wetenschap geleverd. Alleen al om zijn erfelijkheidsonderzoeken en om zijn statistische vondsten mocht hij in Draaisma's bundel niet onbesproken blijven.

Heymans

Zo veelzijdig als Galton waren Heymans en Binet niet. Toch kan ook hun een zeer brede belangstelling en een grote onderzoeksdrift niet ontzegd worden. Psychologen weten van Binet meestal alleen maar dat hij de eerste bruikbare intelligentietest ontwierp. Hij verdient om meer redenen dan alleen dit wapenfeit de aandacht. Dat brengt Draaisma duidelijk naar voren. Van Heymans weten de meeste Nederlandse psychologen dat hij zich acht fundamentele karaktertypen voorstelde als de hoeken van een kubus. Sommigen weten verder dat hij de oprichter van het eerste psychologische laboratorium in Nederland (Groningen, 1892) was. De internationale faam die Heymans ooit genoot, is nu in de wijde wereld verloren gegaan. Zeker in een Nederlands boek over de geschiedenis van de psychologie kan Heymans moeilijk gepasseerd worden.

Het was niet Draaisma's opzet het bestaan van deze zes vroege experimentatoren diepgaand te analyseren. Kennelijk wilde hij hun levens losjes schetsen, in het kort met hier en daar wat milde spot. De kleine onjuistheden zal men hem niet kwalijk nemen want enige slordigheid is nu eenmaal eigen aan het genre van de portretschets. Het zijn rake schetsen geworden, vol amusante biografische details en anekdotes, ook boeiend voor lezers buiten de enge kring van vakgenoten.

De wetenschappelijke psychologie kende in haar jeugd ook beoefenaren van het vak die weinig op hadden met de experimentele methode. Zij vallen buiten Draaisma's onderwerp. Deze beperking maakt de ondertitel van zijn boek, ‘De beginjaren van de psychologie’, echter te weids. Onder zo'n titel zou men verder een systematische bespreking verwachten van allerlei factoren die de komst van de psychologie als kleine zelfstandige en haar daarop volgende ontwikkeling bemoeilijkt of juist bevorderd hebben. Draaisma schenkt geen aparte aandacht aan sociaal-culturele achtergronden en de ideeëngeschiedenis van het vak. Wel geeft hij hierover en passant nog heel wat informatie. Zo krijgt men een weliswaar interessant, maar ook fragmentarisch en misschien wat al te grappig beeld van het negentiende-eeuwse geleerdenleven. Niettemin is het een prachtig werk. Het is met duidelijk plezier geschreven. Het laat zich met veel plezier lezen.

■