Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 5]

De literaire activiteiten van een bankemployé
Autobiografische documenten van Italo Svevo

Autobiografisch profiel door Italo Svevo Vertaald, bezorgd en van een nawoord voorzien door Yolanda Bloemen Uitgever De Arbeiderspers, Privé-domein, 403 p., f 49,50
De moord in de Via Belpoggio en andere verhalen door Italo Svevo Vertaling Frédérique van der Velde Inleiding Cok van der Voort Uitgever Goossens, 199 p., f 29,50

Mels de Jong

Italo Svevo

Literaire roem blijkt afhankelijk te kunnen zijn van heel toevallige factoren. Als Italo Svevo niet bij een verffabriek met een vestiging in Engeland gewerkt had en voor zijn studie van het Engels niet als leraar James Joyce getroffen had die bevriend was met Valéry Larbaud en Bernard Crémieux in Parijs aan wie hij Svevo's jongste roman La coscienza di Zeno kon laten lezen en die er onmiddellijk een meesterwerk in zagen, dan is het maar de vraag of wij ooit van de schrijver Svevo gehoord zouden hebben. Twee eerdere romans, Una vita en Senilità, verschenen in 1893 en 1898, waren vrijwel onopgemerkt gebleven en een zelfde lot leek Zeno, waar Svevo in 1919 aan was begonnen, tegemoet te gaan tot het moment van ontdekking door Larbaud en Crémieux. Svevo zelf schrijft hierover: ‘Ik ben nog steeds verrast over het effect van de krachtige trap die Crémieux (via een artikel in Le navire d'argent - MdJ) heeft gegeven tegen de deur die voor mij de toegang tot de publiciteit afsloot. Iedereen kent me. In Triëst beginnen ze er zelfs plezier in te krijgen dat ze mij in hun midden hebben... voor zo lang het duurt.’ Het slot van deze zin krijgt een navrant dubbelzinnig tintje als men weet dat Svevo niet lang daarna zal overlijden aan de gevolgen van een auto-ongeluk. Hij was toen zevenenzestig jaar en heeft dus maar korte tijd kunnen genieten van een literaire erkenning waar hij zeker niet ongevoelig voor was.

Zijn pseudoniem Italo Svevo (in werkelijkheid heette hij Ettore Schmidt) verwijst naar zijn Italiaans-Duitse (Zwabische) afkomst. Duits van vaderszijde en Italiaans van de kant van zijn moeder. Deze dubbele culturele achtergrond wordt nog benadrukt door zijn woonplaats Triëst dat tot de Eerste Wereldoorlog de enige zeehaven was van het Oostenrijks-Hongaarse keizerrijk en pas daarna Italiaans grondgebied zou worden. Hij was, hoewel hij vanaf het begin geïnteresseerd was in literatuur, door zijn vader ‘voorbestemd’ voor de handel. Met een broer wordt hij naar een handelsschool bij Würzburg gestuurd, waar hij ‘nog minder leerde dan men hem aanbood’, maar waar hij wel in contact kwam met de Duitse literatuur. De handelsopleiding zet hij voort in Triëst, maar door de plotselinge dood van zijn vader is hij gedwongen zijn studie te staken en een baantje te aanvaarden bij een bank.

In deze tijd schrijft hij zijn eerste boeken en trouwt met Livia Veneziana, een dochter van rijke ouders in wier bedrijf, een fabriek van onderwaterverven voor schepen, hij enige jaren later zal worden opgenomen. Door het geringe succes van zijn boeken en door zijn drukke werkzaamheden komen zijn literaire activiteiten op een laag pitje te staan. In plaats daarvan gaat hij in zijn vrije tijd viool spelen, een bezigheid waarover hij zich nooit anders dan in ironische bewoordingen heeft uitgelaten: ‘De viool, vooral indien door mij bespeeld, is zodra ze in de kist ligt niemand tot last.’ Pas als in de oorlog de fabriek gedwongen wordt te sluiten krijgt hij weer meer tijd en ontstaat het plan voor wat zijn meesterwerk zal worden, De bekentenissen van Zeno.

Consequent zelfonderzoek

De invloed van Freud is in dit boek meteen gegeven als men bemerkt dat het het gefictionaliseerde verslag is van een psychoanalyse, door Zeno ondernomen om van zijn rookverslaving af te komen. Dit betekent overigens niet dat Svevo veel op had met Freud, die hij belangrijker vond voor schrijvers dan voor patiënten, zeker nadat een zwager van hem na een analyse van enige jaren volledig gebroken uit Wenen was teruggekeerd. Maar het procédé van de psychoanalyse was interessant genoeg om te gebruiken als uitgangspunt van zijn boek. Voor Svevo heeft het schrijven van dit boek trouwens wel gewerkt als een soortement therapie. Uit het consequente zelfonderzoek waarvan in Zeno sprake is komt hij in een aantal opzichten gelouterd te voorschijn. Hij is dus in feite zijn eigen analyticus geweest, maar ook daarin was Freud hem voorgegaan.

Er is trouwens op meer invloeden gewezen: al op een van de eerste pagina's komt, kan men zeggen, ook Proust om de hoek kijken als Zeno, wanneer hij zich zijn eerste pakje sigaretten voor de geest probeert te halen, merkt dat daarmee tegelijkertijd allerlei herinneringen uit zijn jeugd naar boven komen. Het is waarschijnlijk hierom dat Crémieux hem de Italiaanse Proust heeft genoemd, want veel meer overeenkomsten zijn er toch niet, zoals ook Svevo zelf meent. Als hij Flaubert en Schopenhauer noemt als schrijvers die belangrijk zijn geweest voor zijn werk, dan zal dit zeker zo zijn, maar het neemt niet weg dat de lezer toch vooral getroffen zal worden door de grote originaliteit van zijn proza. De geestigheid en ironie waarmee hij zijn onzekere en weinig van zichzelf overtuigde antihelden op de been tracht te houden, vormden in de Italiaanse literatuur van die dagen, waarin schrijvers als d'Annunzio en Pirandello de toon aangaven, een volstrekt eigen en daarom niet alom gewaardeerd geluid. Svevo spreekt in dit verband over ‘knoflook in de keuken van mensen die niet van knoflook houden’.

Voor wie dat wel doen betekent Autobiografisch profiel, verschenen in de serie Privé-domein van de Arbeiderspers, een goede gelegenheid om een blikje te werpen in de keuken van de meester. Er is, zoals de titel belooft, inderdaad sprake van enig autobiografisch materiaal, waaruit ik hierboven al putte, maar het grootste deel van het boek wordt toch in beslag genomen door brieven. In de ‘stille’ periode van zijn schrijversschap zijn die vooral gericht aan zijn vrouw terwijl na de erkenning van Zeno de correspondentie een duidelijk literair karakter krijgt. Deze laatste brieven aan zijn Franse en Italiaanse kunstbroeders zijn natuurlijk interessant uit literair oogpunt omdat zij een duidelijk licht werpen op het ‘geval Svevo’. Zij tonen bovendien aan hoezeer Svevo zich toch altijd literator heeft gevoeld ondanks zijn andere bezigheden en hoe gevleid hij daarom ook is door de Franse belangstelling en door de uiteindelijke Italiaanse erkenning die werd ingeluid door een artikel van Eugenio Montale. Het neemt allemaal niet weg dat ik mij toch het meeste geamuseerd heb bij de brieven aan zijn vrouw Livia.

Plagerig

Het moet een wonderlijke verhouding geweest zijn die hij met haar had. Over de dingen van de geest die hem werkelijk interesseren valt met haar niet te praten en zelfs zijn boeken schijnt zij niet gelezen te hebben. Ergens schrijft hij: ‘Daarna werd ik met mijn ideeën alleen gelaten en met een uiterst handige, suikerzoete politiek werd vermeden mij onrustig te maken door er met me over te spreken. Zeker, voor deze bourgeoise is het het belangrijkste met iedereen in goede verstandhouding te leven en haar ideeën voor zich te houden in haar door zoveel haar beschermde hoofdje.’ De koosnaampjes die hij in verband met haar gebruikt, bonbon en geit, lijken veelzeggend, maar het zijn niettemin koosnaampjes. Uit de brieven, die over de dagelijkse beslommeringen en over kennissen en familie gaan, spreekt ook een grote genegenheid voor zijn vrouw, zij het vervat in vaak wat plagerige bewoordingen. Zij vertoefde veelvuldig voor haar gezondheid in kuuroorden en in die perioden werd dagelijks gecorrespondeerd.

Svevo was dertien jaar ouder dan Livia en hij houdt ervan om zich koket ‘de oude man’ te noemen en een amusant spel te spelen met zijn gevoelens van jaloezie, hoe echt die ook in werkelijkheid geweest mogen zijn. Hij schrijft bij voorbeeld: ‘Je gezicht is altijd te opgewekt als ik wegga en daar heb ik het niet zo op.’ En uit Frankrijk, als hij in een restaurant gegeten heeft: ‘Verrukt vroeg ik tot hoe lang men in die gelegenheid kon eten en ik kreeg ten antwoord: “Il n'y-a jamais de refus ici.” Ah! was dat bij mijn vrouw ook maar zo! Mits natuurlijk de verzoeken alleen van mij komen.’ Als hij, de man, overspel weet te vermijden, dan is dat een heroïsche daad; als de vrouw daarentegen trouw is, is dat slechts haar plicht: ‘Ik dank je daarvoor, ik ben je er erkentelijk voor, maar je zult begrijpen dat je niet het recht hebt je erop te beroemen.’ Een ander eeuwigdurend thema, men denke aan Zeno, is de ‘laatste sigaret’ die in welhaast elke brief weer wordt opgestoken. Het wordt een soort running gag waar zijn Livia op den duur wel wat vermoeid overheen zal hebben gelezen. En af en toe heeft hij schitterende bon mots. De mooiste vind ik: ‘In een van die cafés is zelfs een vrouwelijk orkest dat speelt op een manier die eens te meer bewijst dat vrouwen het onderling nooit eens zijn.’

Een gelukkig toeval wil dat een andere uitgeverij, Goossens, die al eerder Svevo's prachtige novelle De goede oude man en het mooie jonge meisje uitgaf, net dezer dagen een verhalenbundel van Svevo op de markt bracht: De moord in de via Belpoggio, en andere verhalen. Het is een mooie gelegenheid om als men nieuwsgierig geworden mocht zijn door het hierboven besproken boek nader kennis te maken met de schrijver Svevo. Hoewel de romans ongetwijfeld zijn belangrijkste werk zijn, herkent men in de verhalen toch ook voortdurend de hand van de meester.

■