Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

Robert Musil
Vervolg van pagina 1

koopman in hem zullen bieden. Aan zijn geestelijke scrupules zit bij hem altijd een luchtje. Arnheim wordt door Musil (zoals alle andere personages) gebruikt voor de analyse van een geestesgesteldheid, in dit geval van die waarin ‘werkelijkheidszin’ prevaleert en waarin scrupules en moraal slechts opflakkeren als het slechte geweten tijdelijk opspeelt. Arnheim wordt ook voorgesteld als de incarnatie van de ‘Grootauteur’ (‘Großschriftsteller’), het soort man dat een zegen is voor de natie omdat hij op een luisterrijke manier middelmatig is en dus overal voor kan worden gebruikt (‘De Spaarbank van de natie’, ‘hij voorziet de nationale geestestoestand met gepaste regelmaat van geestelijke munt’). Ulrich is zijn vijand, omdat hij zo duidelijk met een ‘ongebruikte ziel’ rondloopt en daardoor zo'n duidelijk contrast met hemzelf vormt. Ulrich werkt hem op zijn zenuwen omdat hij door Arnheim heen kijkt. Altijd, maar speciaal wanneer het over Arnheim gaat, doet Musil zich voor als diagnosticus van de tijd. Hij spreekt dan met dubbele tong, alsof hij ook zijn personages zijn beste gedachten en zijn luciditeit gunt. Arnheim wordt op die manier de graver van zijn eigen graf. Wanneer hij hem bijvoorbeeld laat denken dat ‘kleermakers, modegebeurtenissen en toevalligheden’ grotere revoluties teweegbrengen dan ‘filosofen, schilders en dichters’, dan geeft Musil dat vervolgens door overdrijving een satirische wending, ‘want daaraan kan men afmeten welke scheppende kracht de oppervlakte, vergeleken met de onvruchtbare eigenzinnigheid van het brein, toekomt’. Wanneer de nieuwe alinea dan als volgt begint: ‘Dat is de onttroning van de ideocratie, van het brein, de verlegging van de geest naar de periferie, de ultieme problematiek, naar het Arnheim voorkwam,’ dan spreken hier twee tongen, want Arnheim vindt die onttroning helemaal niet erg blijkens zijn waardering voor de scheppende kracht van de oppervlakte, maar hij is een veinzer en cynicus die het zelf niet meer weet, zodat hij het zowel erg vindt als niet erg.

Ik heb sterk de indruk dat dit soort ironische dubbelzinnigheid in dit deel veelvuldiger voorkomt dan het in het vorige deel. Musil is er zo zeer op gebrand dat zijn helderziende kijk op de werkelijkheid voortdurend doorklinkt dat bijna al zijn personages voor een deel zijn begiftigd met zijn helderziendheid. Zou men niet weten van wie gedachten worden weergegeven, en zou men het moeten raden, dan is vergissen niet denkbeeldig; houvast heeft men dan alleen aan de zinnen waarin Musil (bijna voor alle zekerheid) nog iets satirisch toevoegt waardoor identificatie mogelijk is. Zelfs generaal Stumm, die helemaal van niets behoort te weten, ontwikkelt zich in dit deel tot degene die een juiste analyse geeft van de vruchteloze gesprekken over de Parallelactie in de salon van Diotima. (‘De mensen die in Diotima's salon het woord voerden hadden in niets helemaal ongelijk, want hun begrippen waren even onscherp als gestalten in een stoomwasserij.’)

De Andere Toestand

Een van de indrukwekkendste kanten aan De man zonder eigenschappen is Musils vermogen tot afsplitsing in zijn personages, zonder dat ze zijn marionetten worden. Ze blijven wie ze zijn, maar toch spreekt hij voortdurend door hun mond. Het is een aanwijzing dat Musils ironische distantie niet ten koste is gegaan van zijn inlevingsvermogen. Musil is in hoge mate zelf een man zonder eigenschappen met ontluisterend inzicht in de eigenschappen van zijn personages (die niet zelden op werkelijke voorbeelden gebaseerd zijn). In dit deel voltrekt zich langzaam de verandering aan Ulrich die in het tweede boek (het nog dit jaar te verschijnen derde deel van deze vertaling) zijn beslag zal krijgen: de consolidatie van de ‘taghelle Mystik’ samen met zijn teruggevonden zuster Agathe. In gesprekken aan het eind van het hier besproken deel laat Ulrich zich soms verleiden dingen te zeggen die hij echt meent, hij kan het niet meer inhouden.

Met deze verandering, die in het volgende deel zijn beslag zal krijgen, verdwijnt Nietzsche ook op de achtergrond. Het probleem van het ontwikkelen van een individuele moraal zoals Nietzsche die zich voorstelde verdwijnt uit het zicht, en Ulrich vergeestlijkt zozeer dat het zijn probleem niet meer wordt. Hem is in deze twee delen onder meer door Diotima verweten dat hij de werkelijkheid wilde afschaffen. Dat zal hij daadwerkelijk doen wanneer hij met Agathe de eenheid van gevoel en verstand bereikt in wat hij de Andere Toestand noemt. Deze wending naar de mystiek is niet onlogisch, want Musils superieure ironie tegenover alles en iedereen is in het eerste boek zo groot dat zelfs zoiets als een individuele moraal (tegenover de moraal van een afgeleefde cultuur, het christendom, het kapitalisme) niet meer mogelijk is: ook de individuele moraal lijkt Musil ironisch voor te stellen als een kerker van de geest, een warm bed van tevredenheid, als een kunstgreep, als een soort persoonlijke ‘verlossing’, een illusie omdat individualisme een hersenschim is. (‘Geen mens leeft alleen in zijn eigen evenwicht, maar ieder steunt op dat van de lagen die hem omringen, en zo speelt in de kleine lustfabriek van het individu een hoogst ingewikkeld krediet mee.’)

In dit deel van De man zonder eigenschappen bereikt Diotima's Bovarisme (haar heimelijke verhouding met Arnheim) haar hoogtepunt van vertwijfeling. Het is ook het deel waarin Rachel (Diotima's kamermeisje) en Soliman (het negerknechtje van Arnheim) op ‘oorlogspad’ gaan en in elkaars armen eindigen. Ulrichs ascetische neigingen komen onder de druk te staan van Bonadea's, Gerda's, en Clarisses verleidingen. Deze schijnbaar onschuldige verwikkelingen zijn allerminst bedoeld als luchtige elementen in de roman; het erotische en geestelijke, het dagelijkse en uitzonderlijke, het sublieme en amorele horen voor een ironicus als Musil bij elkaar.

■