Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 7]

Volledige versmelting van werk en leven
Nanda van der Zee doet Jacques Presser recht in haar biografie

Jacques Presser Het gelijk van de twijfel door Nanda van der Zee Uitgever Balans, 326 p., f 45,-

Chris van der Heijden

Jacques Presser

Het hoort niet maar ik doe 't toch: een recensie schrijven tegen een andere recensie in. Ik doe het in dit geval omdat het de kern van een problematiek raakt: zowel van de persoon die in het betreffende boek beschreven wordt - Jacques Presser - als van het genre - de biografie. En daarmee van het vak waarin zowel Presser, de biografe, de recensent als ik zich thuisvoelen: de geschiedenis.

Begin vorige maand gaf Jan Bank in de Volkskrant een negatief oordeel over het levensverhaal van Nanda van der Zee over een van onze vier (met Huizinga, Romein en Geyl) grootste contemporaine historici. De kop van zijn recensie luidde: ‘Biografie Presser gaat mank aan te sterke betrokkenheid’ en in dit geval dekte de blikvanger inderdaad de inhoud. Bank raakte al op de eerste pagina van het boek geïrriteerd. De biografie opent namelijk met een ‘Voorbericht’, afgedrukt naast een still uit de film van Philo Bregstein. Op die foto zien we Presser op het Waterlooplein. ‘Er stond een man in de lege straat,’ luiden de eerste woorden van Nanda van der Zee. ‘Hij stond daar zo stil, zo diep verzonken, hij stond zo alleen in de zachte regen die verdrietig van de bomen drupte.’ Hiermee lijkt de toon van het boek gezet, hiermee werd in ieder geval de irritatie van de recensent gewekt. Een hagiografie zou het zijn en dat is - aldus Jan Bank aan het slot van zijn artikel - in dit geval nu wel het laatste waar we behoefte aan hebben. Presser werd na de publikatie van Ondergang al genoeg bejubeld. Sterker nog - en dat zegt hij niet met zoveel woorden maar bedoelt hij wel: meer dan wat ook is deze verering teken van en een verklaring voor de subjectieve kijk op de Tweede Wereldoorlog - een kijk die ons geen goed heeft gedaan en zeker veertig jaar nadien geen diensten meer kan bewijzen. Ik denk dat hij met dit laatste - een aantal jaren geleden door hem in zijn aantreedrede betoogd - gelijk heeft. Maar is dat voldoende reden voor een negatief oordeel over deze biografie? En zou een alternatief boek meer opgeleverd hebben? Ik meen van niet.

Laat ik voorop stellen dat deze biografie geen lofzang is, zoals Bank beweert. ‘Van der Zee volgt haar hoofdpersoon op de voet en bevindt zich in het defensief, wanneer ze vreest dat hij wordt aangevallen,’ schrijft hij. Dat is volslagen onjuist. Natuurlijk zijn er lacunes in deze studie maar, voor zover controleerbaar, zijn die bewuste keuzen. Het notenapparaat bewijst althans dat de biografe het zich niet gemakkelijk heeft gemaakt. Maar kritiekloos? ‘Vanaf 1953 zullen nog drie detectives van Jacques verschijnen. Over deze drie misdaadromannetjes is het weinig interessante dat er te vermelden valt, dat ook hier de ontmaskering van de losbandigheid, van de opgeblazenheid en gewichtigdoenerij, tot de ontmaskering van de auteur leidt’ (pagina 231). ‘Onjuist is hij geweest in het volledig stukslaan van het tot dan toe ongeschonden beeld en Napoleon, ontdaan van de legende, voor te stellen als een dictator zoals Hitlerof Stalin. Die vergelijking gaat niet op. Bovendien is het wetenschappelijk niet erg vruchtbaar als men het beeld vernielt zonder er een ander voor terug te geven...’ (pagina 89). En over het Amerika-boek: ‘Helaas slaat Jacques, wanneer hij de periode na 1918 behandelt, nogal eens op hol... Zijn winstbejag heeft in de talloze anekdotes, de een nog gekker dan de ander, de grote lijn we) doen verbrokkelen’ (pagina 157). De biografie staat vol met dergelijke kanttekeningen. Die zogenaamde ‘kritiekloosheid’ kan hierin dus niet schuilen. Hoogstens ligt die in de toon van de biografie en daarmee ben ik terug bij de kern.

Egodocument

Jacques Presser was in zijn belangrijkste boek. Ondergang, de historicus van zijn eigen leven. Dat is een zo fundamenteel feit dat iedere kritiek op zijn ‘subjectiviteit’ bij voorbaat de plank misslaat. Presser kon eenvoudig niet anders schrijven dan hij deed. Ondergang zou je dan ook niet alleen moeten lezen als een ‘geschiedenis’ van de oorlog in de gebruikelijke zin van dat woord maar tevens en vooral als een onderdeel van de oorlog zelf. Geen mens verwacht van Caesar dat hij een nuchter commentator is van de Gallische oorlogen die hij zowel voerde als beschreef. Niemand kon van Presser verwachten dat hij over de jodenvervolging ‘reflecteerde’ zoals Geyl over de Stuarts of Romein over de Opstand. Het is bij nader inzien gemakkelijk te zien waar genoemde historici hun stokpaardjes bereden. Het is in ieder geval idioot-onmenselijk van Presser te verwachten dat hij met afstand over het thema schreef dat zo cruciaal was in zijn leven. De bevolkingsgroep waartoe hij behoorde uitgemoord; de vrouw met wie hij voor het eerst geluk vond vergast; zelf jaren ondergedoken. Daar stond hij, hij kon niet anders. En dat is maar goed ook. Ondergang is met andere woorden evenzeer een egodocument - het woord is van Presser zelf - als geschiedschrijving. En naarmate de tijd verstrijkt, zullen we waarschijnlijk het eerste steeds meer gaan beklemtonen, het tweede als ondergeschikt daaraan zien.

Het is een verdienste van de biografie van Nanda van der Zee dat ze die versmelting van persoonlijk leven en historisch werk goed laat uitkomen. ‘Hij was oud toen de oorlog voor hem eindigde,’ schrijft zij, ‘en dat was in 1965 met de publikatie van Ondergang.’ Dat is de enig mogelijke conclusie na de beschrijving van het proces waarin Presser de oorlog verwerkte: eerst in gedachten, daarna in De nacht der girondijnen. uiteindelijk in dat magnum opus. Het zijn drie stadia van dezelfde ontwikkeling, stadia van toenemende ‘objectiviteit’ op basis van een vanzelfsprekende betrokkenheid - en dat is in dit geval een zwak woord. Ondergang ‘was voor deze gedesillusioneerde man de enige manier om een zingeving aan het zinloze te geven; een zin aan zijn eigen voortbestaan maar ook aan de zinloze dood van de zes miljoen doden die hij niet ten tweede male in de vergetelheid kon laten sterven,’ schrijft Nanda van der Zee. En aan die alinea voegt ze vier woorden toe: ‘Dat was moreel moedig!’ Met dit soort waardeoordelen maakt de biografe zich inderdaad ‘medeplichtig’. Het engagement van Presser springt op haar over. Ze neemt stelling. Volgens Bank mag dat niet. Volgens mij kan het niet anders: gezien de beschreven persoon, gezien het genre, gezien de geschiedschrijving. Presser heeft nooit school gemaakt. Niet alleen omdat hij te eigenzinnig was maar ook omdat in de periode van zijn hoogleraarschap een vorm van geschiedschrijving opkwam die tegengesteld was aan zijn opvattingen. Het (tot voor kort) volledig ontbreken van biografieën is daarvan op zichzelf voldoende teken. De biografie is namelijk per definitie een ‘hermeneutisch genre’. Je kunt je niet met één mens bezighouden zonder geconfronteerd te worden. Dat kan eventueel nog als het een partij betreft, een groep, een gebeurtenis. Maar één simpel mensenleventje? Dat doet je wat, zeker als het iemand als Presser betreft. Het alternatief is de zogenaamde ‘feitenbiografie’. En die belandt onvermijdelijk in de kast: als naslagwerk. Nee, zijns ondanks werd Presser een extreem voorbeeld van een richting in de geschiedenis waaraan op dit moment weer behoefte bestaat. En precies daarom ook is deze biografie van Nanda van der Zee een stap in de goede richting.

Alle vier genoemde Nederlandse historici schreven geschiedenis vanuit een engagement. Geyl reflecteerde over de Nederlandse stam vanuit een Grootnederlands verlangen. Romein concentreerde zich op de grens tussen de negentiende en twintigste eeuw omdat daar de wortels lagen van wat er tijdens zijn volwassen leven goed maar vooral fout was gegaan. Huizinga keek naar de late middeleeuwen omdat hij in eigen tijd een mentaliteit waarnam die hem niet beviel. De twee boeken die Presser uit eigen aandrift schreef. Napoleon, voor en tegen en Ondergang, zijn onmiskenbaar op de tonen woede en verdriet gecomponeerd. Voor zijn boek over Amerika, tijdens de oorlog op verzoek van Elsevier geschreven, gaat dat in iets mindere mate op. Voor het werk over de Tachtigjarige Oorlog nog minder. Maar over het algemeen geldt voor Presser wat je de grondtoon van deze biografie zou kunnen noemen: de versmelting van leven en werk.

Pendule

Presser was geen historicus die zich los kon maken van de eigen tijd. Hij wilde niet, hij kon het niet. Daarmee was hij een typische exponent van die ‘Amsterdamse school’ waarvan Jan Romein de grote voortrekker was. Van historici die schreven ‘in opdracht van de tijd’. Maar na de dood van het genoemde viertal - Presser was in 1970 de laatste - trad definitief een nieuwe generatie aan, van historici die eerst en vooral specialisten zijn; zakelijk, afstandelijk, ‘objectief’. Zonder dat ze het met zoveel woorden zeiden (daarvoor was de roem van de voorgangers toch te groot), vonden ze het werk van de oude generatie erg onwetenschappelijk. Boeiend, natuurlijk. Leerzaam, ook wel. Maar geschiedschrijving, tja... Weerzin tegen allerlei marx- en andere dogmatismen die in deze eeuw bedreven waren, versterkten die afkeer van historische bevlogenheid nog eens. Daarmee zou het vak niet gediend zijn. En dat is, denk ik, tot op zekere hoogte juist. Maar iedere historicus weet hoe het gaat met de pendule: nooit blijft die in het midden hangen. Kritiek op ‘te veel’ eindigde met ‘te weinig’. Onvrede met te grote betrokkenheid liep uit op kleurloosheid - ook een vorm van subjectiviteit, zij het niet zo schril en gemaskerd als haar tegenbeeld. Zo is de situatie op dit moment, dat is de werkelijke reden voor de negatieve kritiek van Jan Bank op deze biografie. Goed, ik weet dat dit niet genuanceerd is, tegenvoorbeelden en schakeringen zijn er dan ook genoeg te bedenken. Maar de essentie blijft: om in het huidige academische wereldje een plek te krijgen, moet je voorzichtig, afstandelijk, specialistisch en vooral niet bevlogen zijn. Het feit dat dit boek van Nanda van der Zee, aanvankelijk als dissertatie bedoeld, zo niet heeft kunnen verschijnen, illustreert precies wat ik bedoel. Een historicus die opent met een beeld hoort niet aan de academie. Stelling nemen, dat moeten anderen maar doen. Dat is journalistiek, ouwewijverij, weet ik veel. Maar wetenschap, o nee. Arme Kleio. Eens had ze duizend ogen. En nu? Nu heeft ze een brillesetje nodig.

■