Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 5]

Ik voel me soms net een Lou de Palingboer of een Johannes de Doper
Interview met Renate Dorrestein

Vijf jaar geleden debuteerde Renate Dorrestein (34) met de roman Buitenstaanders. Onlangs verscheen haar vijfde boek: Het perpetuum mobile van de liefde (Contact, f 24,90). ‘Het is geen moedig boek; het puilde uit mij te voorschijn,’ zegt Dorrestein over de exorcistische aspecten van haar ‘autobiografie’. Rudie Kagie sprak met haar over de oorsprong van haar feminisme en haar woede over hoe de wereld in elkaar zit, een woede die met het klimmen der jaren eerder toe- dan afneemt.

Rudie Kagie

‘Al mijn boeken hebben in feite maar één thema: de dood van mijn zusje en het schuldgevoel daarover,’ zegt ze. ‘Aanvankelijk deed ik dat onbewust, ik had niet in de gaten hoezeer die gebeurtenis mijn schrijven beïnvloedde. Pas toen ik aan mijn voorlaatste boek Een nacht om te vliegeren zat te werken werd ik overrompeld door het vreselijke gevoel dat ik er nooit vanaf zou komen als ik er niet duidelijk een streep onder zou zetten. Ik moest als het ware een daad van exorcisme plegen en gewoon mijn thema kenbaar maken, zodat ik mezelf nooit meer in deze valkuil kon doen belanden. Ik moest dat voor ieders ogen doen, afdoende en definitief, zodat nooit meer iemand kan zeggen: daar heb je haar weer met haar dode zusje. Ik wilde er vanaf, het thema bleef me dwars zitten. Als schrijfster probeer je jezelf constant te vernieuwen, maar dat was moeilijk, want de dood van mijn zusje heeft een enorme invloed op me gehad. Het schuldgevoel kon zulke grote proporties aannemen omdat zij schrijfster wilde worden. Nu heb ik iets van: ik heb haar plaats onder de zon ingepikt. Je weet het niet. Misschien was ik, als zij nog leefde, niet zo'n succesvol schrijfster geworden. Haar dood is de motor achter mijn werk geweest.’

En de motor achter uw militante vertolking van het feministisch gedachtengoed.

‘Zonder meer. Ik dacht altijd dat ik tot het feminisme was geraakt uit strikt gevoel voor rechtvaardigheid. Geleidelijk ben ik gaan inzien dat er in de zelfmoord van mijn zusje alle hamkwesties van het feminisme aanwezig waren. Pas toen ik het boek aan het schrijven was zag ik hoezeer het allemaal klopte. Ik heb in mijn leven altijd veel mazzel ondervonden. Ik zie het als blinde mazzel dat ik nog leef en dat mijn zusje, die zo op mij leek, niet meer leeft. Waarom wordt de ene mens krankzinnig en de andere mens niet? Je gaat steeds helderder zien hoe vilein de wereld in elkaar steekt - en dat is bepaald niet iets waarvan je vrolijker wordt. Het is vreselijk. Bij mij is geen sprake van de groeiende mildheid die bij het vorderen van de jaren hoort. Zoiets kan natuurlijk tot verbittering leiden. Het feit dat ik aan al het onrecht een einde zou willen maken vertoont soms uitermate megalomane trekjes. Ik voel me soms net een Lou de Palingboer of een Johannes de Doper. De leuke kant daarvan is dat je voortdurend voorbij je eigen grenzen wordt gejaagd. Je moet dingen doen die je eigenlijk niet durft, zoals het schrijven van dit boek. Gisteravond zei iemand nog tegen me dat hij dit zo'n moedig boek vond. Eigenlijk was dat compliment niet terecht, want dit boek schreef zichzelf; het puilde uit mij te voorschijn. Ik heb dit stampend van angst zitten schrijven omdat ik zag welke kant het uit ging. Natuurlijk ben ik er nooit op uit om mensen te behagen, maar nu wist ik dat ik bezig was met een boek dat na het verschijnen mensen zou doen blaten van woede. Ik heb er echt slapeloze nachten over gehad. Ik zat iets met mijn hartebloed te maken waarvan ik wist dat het voor veel mensen in deze vorm onverteerbaar zou zijn.’

Boulimia

U plaatst de dood van uw zusje, nu zeven jaar geleden, in een onmiskenbaar feministisch kader.

‘Ja, op een gegeven moment zat ik me af te vragen of ik niet met geweld dingen binnen dat kader zat te sleuren. Ik was naderhand erg gerustgesteld door de reactie van mijn ouders. Ze waren het na lezing van het boek eens met mijn interpretatie. Het is geen onderwerp waar we veel over met elkaar gesproken hebben. Het is natuurlijk algemeen bekend dat boulimia en anorexia typische meidenziekten zijn. Er zijn verschillende feministische theorieën over. Meiden hebben per definitie nergens iets over te vertellen. Het enige waarover ze de baas zijn is hun eigen lichaam, dat ze op die manier aan hun wil onderwerpen. Volgens een andere veronderstelling stellen meiden zich op deze manier op tegen het slankheidsideaal, de verborgen agenda dat vrouwen geen ruimte mogen innemen. Wij zijn gemaakt tot wezens die nooit tevreden zijn over ons lichaam. Mannen hebben daar veel minder last van. Een man is machtiger dan een vrouw, die per definitie machtelozer is. Macht erotiseert en dan doet het er niet veel meer toe hoe iemand eruitziet. Succes, macht en geld maken dat vrouwen mannen sexy vinden.’

Renate Dorrestein
CORINNE NOORDENBOS

Mijn zusje is overleden aan een sprong van het dak, maar dat is een beschrijving en geen verklaring, een gevolg en geen oorzaak. O dokter! Het perpetuum mobile van mijn eigen redeneringen! Mag ik hier een deel van de oorzaak leggen: het onoplosbare waarom? Van wat haar naar de rand van dat dak dreef, zal ik immers nooit de binnenkant te zien krijgen - ik zie slechts de buitenkant, ik zie wat iedereen kan zien: dat het niet boterde tussen mijn zusje en de rol die er in de natuurlijke orde voor haar was weggelegd. Waren de beperkingen en de eisen die daarmee gepaard gaan te veel voor haar toch al wankele evenwicht, of is ze haar evenwicht kwijtgeraakt door de opdracht zelf? De opdracht die luidt: word een moffenhoer, besteed je leven aan het je in de gunst wringen bij de overheerser, en houd je doof en blind voor wie en wat hij werkelijk is. Die opdracht luidt: prijs je gelukkig als iemand zijn voeten aan je wil afvegen. Die opdracht luidt: beschouw het als een voorrecht dat je niets, niets, niets hebt in te brengen in de wereld waarin je leeft. Die opdracht luidt: laat andermans groezelige wensen en snoezelige verlangens jouw tekortkomingen zijn. Onze cultuur, dokter, draagt vrouwen en meisjes op hun leven lang te doen alsof zij gek zijn.
(Uit: Het perpetuum mobile van de liefde, uitgeverij Contact, 1988)

U schreef een feministisch boek dat voortborduurt op de traditie waarin vroeger christelijke romans werden geschreven.

‘Ja, dat klopt helemaal. Eigenlijk is het een mengvorm van allerlei genres: fictie, non-fictie, betoog, bellettrie - van alles wat. De gedrevenheid van een missionaris, het iets roepen van de kansel maakt altijd grote indruk op mij. Kond van iets doen, zeggen hoe het anders zou moeten - dat vind ik prachtig. Nee, ik ben niet kerks. Wel gelovig. De grote dingen in het leven wil ik ook altijd met kerkelijke rituelen omkranst zien. Als een vriendin van mij een kind krijgt dan eis ik bij voorbeeld dat dat kind gedoopt wordt. Dan vind ik dat we met zijn allen naar het doopvont moeten om het kind in de aandacht van hierboven aan te bevelen. Wat me ook aanspreekt in het geloof is dat je er moeite voor moet doen. Geluk is niet iets waar je recht op hebt, maar iets dat je door noeste arbeid moet verwerven, door stenciltjes te draaien en die huis aan huis in de brievenbus te stoppen bij voorbeeld. Ik werd zo sikkeneurig van de Volkskrant. Die zuurpruimerij, waarbij een opinie pas meetelt als het een negatieve opinie is. Ik heb nu een abonnement op Trouw, wat natuurlijk een saaie krant is, maar ik heb in tegenstelling tot de meeste mensen juist behoefte aan saaiheid, rust en een regulier leven met zo weinig mogelijk opwinding.’

Vervolg op pagina 6

[p. 6]

Dit alles klinkt tamelijk calvinistisch.

‘Absoluut. Wat een tegenvaller, hè. Ik stem PPR en ben nog vegetariër ook. Ondanks mijn calvinisme zie ik wel in dat geen instituties zoveel kwaad voor vrouwen hebben aangericht als juist de kerken. Dat neemt niet weg dat ik met sentimentele kettingen aan het geloof vast zit. Aan het godsbeeld, aan een zorg die ons gevalt.’

Moffenhoeren

In uw boek stelt u vrouwen die de echtelijke staat verkiezen op één lijn met moffenhoeren. Vanwaar deze krasse stelling?

‘Ik heb het duidelijker opgeschreven dan dat ik het nu onder woorden kan brengen. Moffenhoeren deden in feite niets anders dan wat de doorsnee-vrouw vandaag de dag doet: zich afgeven met de onderdrukker. Het is een kwestie van jezelf blind houden voor datgene dat de ander in feite is door te zeggen: ja maar, voor mij is hij zo lief. Zo zit het. Die moffenhoer wordt me nu ontzettend nagedragen, maar ik heb die mening vijf jaar geleden al in Opzij verkondigd. Vorig jaar heb ik in mijn Joke Smitlezing, die ook is gepubliceerd, hetzelfde thema uitgebreid behandeld. Nu ineens slaat iedereen mij met die moffenhoer om de oren, terwijl ik er jaren geleden al zo over dacht. Daaruit blijkt dat je de dingen vaak moet herhalen voordat de woede zich van mijn medemens meester kan maken. Ik kan niet ontkennen dat het een zekere ongezelligheid met zich mee brengt. Ik zeg wel eens klagelijk tot mezelf: hoe ben ik tot dit punt geraakt waardoor ik de dingen zie zoals ik ze zie?’

Hoe bent u tot dit punt geraakt?

‘Ik weet het niet. Misschien wel de confrontatie met deze eeuwige muur, deze slagboom, die door het hele bestaan ligt. Op een heel gunstig moment in mijn leven kwam de tweede feministische golf op. Ik was achttien jaar en ging werken bij het weekblad Panorama. Ik was zo'n onnozel meisje met van dat lange piekhaar en van die India-katoenen jurken tot op de grond. Volstrekt naïef, we hadden thuis echt geen abonnement op Panorama. Ik denk dat ik schrijfster wilde worden vanaf het moment dat ik een pen kon vasthouden. Ik zag de journalistiek als een middel om dat ideaal te verwezenlijken. Ik overzag de consequenties nauwelijks. Ik dacht: als journaliste leer je vanzelf hoe je moet schrijven. Vier jaar heb ik in vaste dienst bij Panorama gewerkt en daarna nog een paar jaar als free lance-medewerkster. De journalistiek heeft mij ontzettend gevormd, dat is bepalend geweest voor wie ik ben geworden. Ik denk dat ik fictie ben gaan schrijven omdat ik wilde ontsnappen aan de gruwelijke werkelijkheid waarover ik in de journalistiek verslag moest doen. Vanwege mijn Panorama-verleden werd ik binnen het feminisme minstens tien jaar lang dubieus, omstreden en onbetrouwbaar geacht. Natuurlijk vond ik dat heel erg, maar ik kon dat verleden niet ontkennen. Die ervaring heeft mij er in getraind het alleen op te knappen. Je moet gewoon je eigen koers uitzetten. Ik word binnen het feminisme net zo gehaat als daar buiten. Ook daar ben ik een buitenstaanster die er andere ideeën op na houdt dan de mainstream. Ik vind het zorgelijk dat er binnen het feminisme zo'n behoefte bestaat aan consensus. De vrouwenbeweging is jaren geleden al in een aantal belangengroeperingen uiteen gevallen, maar iedereen blijft zich identificeren met de clubjes waar ze bijhoren. De ware feministe heeft geen clubje. De ware feministe opereert onafhankelijk en vrij; het ergens bij willen horen is daarmee in tegenspraak en past niet bij het je ontworstelen aan zaken.’

Kundera

In het maandblad Opzij schreef u onlangs dat nimmer in de letteren zoveel platte clichés over mannen en vrouwen werden geventileerd als in het werk van Milan Kundera. Beoogt deze schrijver echter niet, evenals u, een schets te geven van het krachtenveld tussen de seksen in onze samenleving?

‘Dat kan best zijn, maar ik wil het niet lezen. Door de dingen die Kundera zijn personages laat uitvreten valt er absoluut geen plezier aan die boeken te beleven. Ik begrijp niet hoe dit mooi genoemd kan worden. In het werk van Kundera is het seksisme een intrinsiek onderdeel. Zijn perceptie op de wereld is dat mannen en vrouwen zo in elkaar zitten. Dat stoort mij heel erg. We leven in een seksistische maatschappij, maar moet ik in mijn beoordeling van dat fenomeen voor Kundera een uitzondering maken omdat die literair zo zuiver op de graat zou zijn en politiek zo zou deugen? Het is het eeuwige dilemma: moet ik Wim Kok geweldig vinden omdat hij een nuttige vakbond heeft geleid of moet ik inzien dat hij, zoals al zijn voorgangers, voor vrouwen weer geen zak heeft gedaan? Als ik een boek lees dan doe ik dat voor mijn genoegen. Dan wil ik me niet steeds zitten ergeren aan dingen die ik werkelijk tot mijn woede dagelijks waarneem. Kundera is wat zijn basisgereedschappen betreft gewoon een prutser die niet over voldoende verbeeldingskracht beschikt om te ontkomen aan alledaagse stereotiepen. De walm die opstijgt uit die boeken, die wereldvisie die absoluut de mijne niet is, tref je bij meer schrijvers aan, maar Kundera werd de hemel in geprezen en daarom schreef ik er een column over. Voor al die linkse mannetjes is zo'n Kundera opeens een cultfiguur. Vreselijk. Geef mij maar een oprechte VVD'er, een ouderwetse seksist, daar heb je tenminste meer mee te bespreken dan met deze linkse intelligentsia die menen dat zij zicht hebben op alles wat niet deugt in het leven. Oei, dat kan me zo ergeren. Van iemand die zegt dat mannen en vrouwen een verschillende taak hebben in het leven weet je tenminste wat je aan hem hebt. Lieden uit ons zogenaamde eigen circuit hebben daar misschien nooit over nagedacht of menen dat zij wat dat betreft geheel zuiver op de graat zijn. Een gesprek met dat soort types wordt altijd zo'n schimmig gevecht.’

Bij welke schrijvers liggen uw literaire voorkeuren?

‘Ik ben volstrekt niet geïnteresseerd in moderne literatuur. Ik houd erg van negentiende-eeuwse Angelsaksische romans: Jane Austen. Thomas Hardy, de gezusters Brontë. Ik wil zien hoe de roman, die we nu zien als een vanzelfsprekend produkt, tot stand is gekomen. Een moderne roman boeit me niet. Ik heb het gevoel door terug te gaan naar de wortels van de romankunst de afslagen kunnen worden gevonden die bij de ontwikkeling van het genre over het hoofd zijn gezien. Die oude meesters zijn ook niet bedreigend. Ze zijn dood en begraven, dus als ik die boeken lees hoef ik niet te denken: o jee, laat ik mijn pen maar aan de wilgen hangen, want zo'n mooi boek kan ik toch niet schrijven. Ik heb Het perpetuum mobile van de liefde in volstrekte afzondering geschreven op het Schotse eiland Arran, waar ik dit voorjaar twee maanden een huisje aan de zee had gehuurd. Ik had een hutkoffer met vijftig boeken bij me. Elke avond las ik een compleet boek. Dat was heel stimulerend. De omgeving stimuleerde ook: zo'n verlaten huis aan de kust, moederziel alleen, geen ander gezelschap dan een kolonie zeehonden. Ik ben heel graag alleen. Eenzaamheid is armoede, alleen zijn is rijkdom. Ik houd van de zee, ik houd ervan om hier aan de kust te wonen. Ik wandel elke dag over het strand. De zee geeft mij het gevoel: hier houdt alles op, dit is de rand van het continent. Dat op het randje wonen, dat is natuurlijk niet zonder betekenis. Ik kan het slecht onder woorden brengen. Het is een gevoel van: tot hier gelden alle wetten en conventies. Daar begint de zee en daar houdt het op. De zee is het niemandsland, het gebied dat aan niemand toebehoort. Daar mag je uitvinden waar het om draait in het leven.’

■