Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 7]

Kritiek op de ‘vreesselijke ambtsdrager’
Jac. van Veen houdt al zijn leven lang de strafrechtspraak in de gaten

De journalist in de rechtszaal door Jac. van Veen Uitgever Van Gennep, 160 p., f 24,50

G.P. Hoefnagels

Jac. van Veen, tekening Marlèn Nolta

De strafrechtspraak is openbaar, maar we weten nauwelijks hoe het er in gewone doorsneezaken toegaat. De krant vult meer kolommen met misdaad dan ooit tevoren, maar de aandacht blijft beperkt tot enkele zaken die nieuws worden. ‘Wat is nieuws?’ vroeg ik een hoofdredacteur. Hij antwoordde: ‘Nieuws is een onderwerp waarmee de vierduizend Nederlandse journalisten, of een belangrijk deel van hen, zich kortere of langere tijd bemoeien.’ Zo'n antwoord relativeert, maar het verklaart niet.

In democratieën bestaan geen geheime strafprocessen, maar als de journalist Jac. van Veen er niet geweest was, waren de strafprocessen in Nederland toch aardig geheim gebleven. Daar komt nog iets bij. De voornaamste bedoeling van openbaarheid van rechtspraak is dat het gedrag van rechters, officieren en advocaten getoetst kan worden aan het recht. Daar ging het ook om, toen we de geheime inquisitie afschaften. Het gaat allereerst om het gedrag van de togadragers, de hotemetoten, niet om ‘de vreesselijke misdadiger’.

Jac. van Veen hoort tot de zeer weinige journalisten die deze functie van de openbaarheid waarmaken. Hij beschrijft wat rechters doen, wat officieren zeggen, wat advocaten niet zeggen en hoe parketwachten vergeten verdachten voor hun rechter te brengen. De lezer ziet dossiers zoekraken, stukken verdwijnen, rechters uithalen naar advocaten en verdachten, officieren en advocaten blunderen, maar officieren toch iets vaker. Van Veen doet dat een leven lang, vroeger in Het Parool, sinds zijn pensioen in Vrij Nederland en het Algemeen Dagblad. Uit zijn Parool-periode verscheen in 1977 een bundel van zijn columns. Thans verschijnt een reeks van zijn observaties, gepubliceerd in het Algemeen Dagblad en Vrij Nederland.

Van Veen noteert dialogen waaruit blijkt dat de eerste beginselen van het strafprocesrecht nu en dan in de vergetelheid zijn geraakt. De officier in Utrecht had een veroordeling van de verdachte geëist en de rechter vroeg aan de advocaat:

‘Mevrouw, wilt u soms nog wat zeggen?’

Advocate: ‘Ja natuurlijk wil ik wat zeggen, daarvoor ben ik hier gekomen.’

Rechter: ‘Hoezo, waarom? Hij heeft het toch gedaan, hij heeft toch straf verdiend?’

Advocate: ‘Mijnheer de rechter, ik ben zeer verbaasd over uw benadering; ik doe waar mijn cliënt recht op heeft, ik ga een pleidooi houden.’ Waarop de rechter, mr. Van de Vijver, met een woedend gebaar het dossier over tafel in de richting van de griffier keilde en met een verongelijkt gezicht naar het pleidooi ging zitten luisteren.’

Nogal uniek lijkt mij de boze reactie van een officier van justitie die een verdachte van een groot aantal inbraken toevoegde: ‘Weet u wat al die mensen van u denken bij wie u hebt ingebroken? Die denken: wat een lul!’ ‘Dat,’ schrijft Van Veen, ‘had ik iemand in die functie nog nooit horen zeggen, maar je kunt deze officier in ieder geval niet het verwijt maken van verhullend taalgebruik.’

Ook het medisch-justitieel complex krijgt ervan langs. ‘Je voelt wat de psychiater zegt wat je moet voelen.’ Een raadsheer van het hof in Den Bosch zei tegen een voor het verdachtenhekje staande ter beschikking gestelde: ‘Ik lees hier in het rapport van de psychiaters dat u nog steeds niet wilt boetseren. Tja, als zij zeggen dat u moet boetseren en u doet dat niet, hoe denkt u dan ooit uit de tbr te komen?’

Automatisering

De communicatie op de strafzitting blijft een probleem. Ik heb twintig jaar geleden over de ‘rituelen ter terechtzitting’ geschreven en dat werd een vrolijk boekje over een sombere werkelijkheid. Hoe is dat nu geworden? De rechterlijke macht is verjongd. Meer dan toen komen rechters en officieren uit vele lagen van de bevolking. In de rechterlijke opleiding wordt aandacht besteed aan gespreksvoering. De kritiek op het rechterlijk doen en laten is een aanvaard cultuurfenomeen. De rechter gedraagt zich thans anders dan toen. Soms beter, maar vaak? Er zijn rechters die een natuurlijk talent voor communicatie met justitiabelen hebben, er zijn er die dat, gestut door vaste rituelen, middelmatig kunnen, en er zijn er die het nooit leren. De observaties van Van Veen stemmen niet optimistisch. Het is zeer moeilijk om op een strafzitting een gesprek te voeren. Vaste patronen van gedrag, routine en de juridische taal werken vervreemdend op degene voor wie de rechtspraak bedoeld is. Het contact met de verdachte moet worden uitgespaard en gewonnen op de stapels dossier van de bomvolle zitting. De vraag naar humaniteit van het strafrecht blijkt actueel, voor verdachten, voor slachtoffers, voor rechters, officieren, advocaten en omstanders, voor de maatschappij-van-horen-zeggen en -in-kranten-lezen.

De goede beginselen van ons strafprocesrecht kunnen ten kwade worden gekeerd. De openbaarheid van ons strafprocesrecht kunnen ten kwade worden gekeerd. De openbaarheid van de rechtszitting, een goed dat werd ingesteld om de macht van rechter en openbaar ministerie te controleren, keert zich tegen de verdachte, wanneer sensatie en wraakzucht journalistieke kanalen vinden. Vervolgingsemoties kunnen zich nestelen in het openbaar ministerie dat reeds in de vervolgingsfase ‘lekt’ naar de media, waardoor het schandaaleffect wordt vergroot.

Van Veen wijst op een belangrijk actueel verschijnsel: de automatisering in de rechterlijke macht. Een gevaar ontstaat als rechter en officier van één administratieve unit gebruik gaan maken. De scheiding der machten, beginsel van ons staatsbestel, vereist dat de computers van rechter en officieren niet compatibel zijn. Het is dan ook de hoogste tijd het strafproces zo te wijzigen dat de officier niet naast de rechter op een verhoging zit en de advocaat op de vloer met de verdachte, maar dat er een partijenstrijd op gelijk niveau ontstaat tussen officier en advocaat in een gelijkwaardige positie. De architectuur van de rechtszaal behoort dat te verbeelden.

Van Veen schreef geen boekje waardoor eerstejaars rechtenstudenten enthousiast worden voor het vak. Soms doen rechters en advocaten het goed bij Van Veen, maar officieren van justitie beschrijft hij net als hun chef, de minister van Justitie, en deze noemt hij ‘een ramp voor de rechtspleging’. Soms geloof je je oren niet als je de beschrijvingen van Van Veen leest. Als de blunders er zo achter elkaar staan, met precisie opgeschreven, dan vraag je je af: wat is er in 's hemelsnaam met onze strafrechtspleging aan de hand? De humaniteit lijkt verloren tussen een machinerie van goed opgeleide, maar ondeugdelijke dienaren van het recht. Natuurlijk is dit maar een topje van een ijsberg, zoals Van Veen zelf zegt. Er zijn gelukkig ook goede gedragingen. Gelukkig is wat Van Veen schreef geen representatief onderzoek. Maar het stemt wel tot nadenken.

Openbaar terecht

De noodzaak en het belang van rechtspraakobservaties van een jounalist als Jac. van Veen worden met dit boekje bewezen. Wanneer komen er meer van deze journalisten? Ik hoop zoveel, dat niet alleen de blunders, maar ook de bekwaamheden en talenten in onze rechterlijke macht beschreven worden. Want Van Veen beperkte zich voornamelijk tot kritiek op de ‘vreesselijke ambtsdrager’. En dat doet hij concreet en met letterlijke teksten. Ter zake dus.

Dat gezegd zijnde, enkele punten van kritiek. Op de rol van de journalist in de rechtszaal - toch de titel van zijn geschrift - gaat Van Veen niet in, ofschoon hij wel met instemming het proefschrift Openbaar terecht van rechter Van de Pol citeert, dat over de openbaarheid handelt. De taak van de journalist in de rechtszaal zit er wel in, maar komt er onvoldoende uit. Daar is veel over te zeggen, met name door Jac. van Veen.

Van Veens optiek behoeft nadere bezinning. Hij is ‘verdachte-vriendelijk’. Hij tamboereert op het thema dat de verdachte te kort wordt gedaan, maar dit thema is alleen overtuigend voor wie begrip heeft voor verdachten. Veel sterker zou Van Veens kritiek worden, als hij het gedrag van de machthebbers en de procespersonen zou toetsen aan het procesrecht en zijn werking. Dat doet Van Veen te weinig, zelfs minder dan in zijn vroegere rechtbankverslaggeving. Zo wordt concrete kritiek op het recht doen een pleidooi voor de underdog. Zijn pleidooi berust meer op algemene gevoelens van humaniteit dan op het recht zelf. Dat verzwakt zijn betoog. Hij loopt dan ook in de val als hij ‘hogere’ ambtenaren als verdachten beschrijft. Dan gelden opeens zijn humane observaties niet meer. Zijn blik lijkt dan meer bepaald door het blauwe-boordenthema dan door het recht.

De stijl wordt nu en dan gekenmerkt door de pseudo-juridische taal van ‘althans-en’ en van complexe zinnen. Een enkel voorbeeld. ‘Dit door weinig anders dan door kretologie gemotiveerde uitgaan boven de eis, resulterend in een maand cel voor de verdachte, was voor de advocate een reden temeer haar cliënt te adviseren in appèl te gaan.’ De auteur krijgt hier en daar een klap van de justitiële mallemolen. Soms heeft dat een functie, als hij schrijft: ‘Ik acht op die manier de regels van fair play geschonden’. Wie ‘ik acht...’ schrijft plaatst zich boven iets. Hij kritiseert de ambtsdrager via zijn eigen rekwestrale taal. Dat effectieve autoritaire moment in zijn stijl wordt echter weer verminderd als Van Veen de ambtsdrager familiair met voornamen aanduidt. Deze familiariteit toont wel aan dat Jac. van Veen langzamerhand een goede bekende van justitie is, maar de lezer voelt zich buiten geplaatst. Van Veen behoort tot de incrowd van justitie. Maar zijn lezers mogen daar geen nadeel van hebben.

Al deze kritiek is ondergeschikt aan het belang van het onderwerp en aan het levenswerk van Jac. van Veen: de beschrijving van onze dagelijkse strafrechtspraak en het gedrag van de rechterlijke macht. Bovendien valt er te lachen voor wie autoriteiten graag ziet uitglijden. Bovendien kan boos worden de lezer die het recht nog met een hoofdletter geschreven wil zien.

■

Dr. G.P. Hoefnagels is hoogleraar criminologie (familie- en jeugdrecht) aan de Erasmus Universiteit Rotterdam