Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 6]

De rechte weg van de plicht
Hermann Brochs hardhandige eenduidigheid

Pasenow of de romantiek door Hermann Broch Vertaald door Paul Beers Uitgever Ambo, 180 p., f 32,50 (gebonden f 55,-)

Cyrille Offermans

Ofschoon door vrijwel niemand meer gelezen, gold hij vanaf zijn debuut in het begin van de jaren dertig als een van de grote vernieuwers van het literaire proza; hij was bevriend met James Joyce, over wiens werk hij in 1936 een rede hield en die er twee jaar later voor zorgde dat hij, gearresteerd door de nazi's, naar Amerika kon emigreren; zijn werk wordt, mede door beider Oostenrijkse komaf, vaak in een adem met dat van Musil genoemd. Hoe gering zijn faam in vergelijking met Musil anno 1988 echter nog maar is, moge blijken uit de minimale belangstelling die de kritiek tot op dit moment aan de dag heeft gelegd voor de Nederlandse vertaling van zijn - overigens pas op vijfenveertigjarige leeftijd geschreven - debuutroman, Pasenow of de romantiek. Ik heb het over Hermann Broch.

Pasenow is het eerste deel van een drieluik, Die Schlafwandler geheten (1931-1932). Maar het is desalniettemin niet het eerste boek van de cyclus dat nu in het Nederlands verschijnt. Uitgeverswegen zijn soms ondoorgrondelijk: verleden jaar verscheen het tweede deel van de cyclus, Esch of de anarchie, en dat betrof een herdruk van een uitgave uit 1969. Inmiddels is bij dezelfde uitgever het omvangrijke derde deel, Huguenau of de zakelijkheid, verschenen. Daarin worden eerdere verhaaldraden opgenomen, maar de delen zijn heel goed los van elkaar te lezen.

Broch schetst in Die Schlafwandler een ontwikkeling die door de trefwoorden in de titels al wordt aangegeven: van romantiek via anarchie naar zakelijkheid. Daarbij is elke volgende fase door omstreeks een halve generatie van de voorafgaande gescheiden: de boeken spelen in respectievelijk 1888, 1903 en 1918. Broch, die in elk geval de wereld van de ‘zakelijkheid’ van binnenuit kende (tot 1927 was hij een vooraanstaand textielfabrikant), zag die ontwikkeling als een geschiedenis van verval, waarvan hij het feitelijke begin, zoals zoveel cultuurpessimisten, overigens al bij de overgang van middeleeuwen naar renaissance situeerde. Door het wegvallen van het christendom als grote, eenheidstichtende wereldbeschouwing, zou al het menselijk handelen hard, egoïstisch, bewusteloos en richtingloos zijn geworden. Op de analyse van dit ‘Zerfall der Werte’ (de titel van een deel uit Huguenau) is Brochs werk in hoofdzaak geconcentreerd, en in zoverre is het verwant met dat van Musil; maar in de houding tegenover dat ‘verval’ lopen de opvattingen van beide auteurs drastisch uiteen: voor Musil zijn de historische ontwikkelingen onomkeerbaar, Brochs visie heeft daarentegen sterk restauratieve trekken. Dat geldt, voor zover ik zie, voor zijn hele werk; het geldt in elk geval overduidelijk voor Pasenow.

Hermann Broch

Het is bekend dat Musil niet veel van Broch moest hebben, en ik kan me dat, eerlijk gezegd, goed voorstellen. In vergelijking met de extreem subtiele Musil is de manier waarop Broch zijn thematiek uitwerkt hardhandig eenduidig. Debet daaraan zou wel eens voor een aanzienlijk deel Brochs nostalgie naar de verloren middeleeuwse orde kunnen zijn, een nostalgie die in gesublimeerde vorm terugkomt in zijn opvatting dat de roman belast is met de ‘missie van een totaliteitsomvattende kennis’. Hoe dan ook: de verschillende cultuurhistorische posities zijn in Pasenow keurig schematisch verdeeld over de verschillende personages, die door Broch bovendien, als waren het allegorische figuren, met de nodige vaste, hen onmiddellijk identificerende attributen, zijn uitgerust. De meest opzichtige, om niet te zeggen aanstootgevende rol in dit opzicht is weggelegd voor het uniform. Dat wordt gezien als het laatste bastion van een op hiërarchische onverdraagzaamheid berustende traditionele wereld tegen de oprukkende horden van ‘het civiele’, tegen de niets ontziende en door geen hogere idealen geleide anarchie van ‘het burgerlijke’. Ik moet zeggen: het is even wennen om de maatschappelijke fronten op deze manier verdeeld te zien.

Perverse verlokkingen

De hoofdfiguur in Pasenow is Joachim van Pasenow, de enige figuur in het boek die, althans formeel, gedacht vanuit de conceptie, een tussenpositie inneemt. Van huis uit behoort hij tot de wereld van het uniform, letterlijk, hij is beroepsofficier, maar hij maakt, noodgedwongen, kennis met de perverse verlokkingen van die andere wereld, waarvan ook telkens tot vervelens toe wordt gezégd dat het een andere, respectievelijk verderfelijke wereld is.

De duidelijkste representant van de oude, door de onvoorwaardelijke gehechtheid aan traditionele waarden gekenmerkte wereld is, afgezien van Joachims potsierlijke vader, zijn broer Helmuth, die tijdens een duel het loodje heeft gelegd. ‘Hij viel voor de eer, voor de eer van zijn naam,’ constateert vader met onverholen trots. Daarnaast - want in feite gaat het aan de oppervlakte, voor zover die door alle diepte nog zichtbaar is, om een liefdesgeschiedenis - spelen twee vrouwen een hoofdrol: het animeermeisje Ruzena, in het middelpunt van de poel des verderfs, en, in scherp contrast met haar, de engelachtige Elisabeth, een soort Maria Onbevlekte Ontvangenis.

Als ik het goed begrepen heb is het huwelijk van Elisabeth en Joachim, waar het dan uiteindelijk na enige strubbelingen toch van komt, niet direct het gevolg van een verpletterende wederzijdse liefde. Veeleer is er sprake van door God opgelegde beproevingen, van ‘één weg naar de verlossing’, die, zo meent Joachim vastberaden, gelijk oploopt met ‘de rechte weg van de plicht’.

Het verhaal eindigt ermee dat Joachim bij wijze van spreken saluerend de bruidssuite betreedt en, ditmaal letterlijk, met uniform en al in de huwelijkssponde stapt. ‘Desalniettemin,’ verzekert Broch de lezer in de laatste regels, ‘kregen ze na ongeveer achttien maanden hun eerste kind. Het gebeurde eenvoudig. Hoe dit zich heeft toegedragen, hoeft niet meer verteld te worden. Na het geleverde materiaal voor de opbouw van de karakters kan de lezer dit ook zelf bedenken.’ Ik moet zeggen dat me dat wel enige moeite kost.

Canetti noemde Broch, bij gelegenheid van diens vijftigste verjaardag (in 1936), ‘een van de zeer weinige representatieve schrijvers van onze tijd’, iemand wiens compromisloze ‘drang naar universaliteit’ ook voor zijn eigen literaire instelling normatief was geworden; Thomas Mann meende (in 1950) dat Broch de Nobelprijs zou moeten krijgen; Aldous Huxley schreef Broch een onfeilbare virtuositeit toe. In hoeverre mijn eigen, vele jaren geleden gevormde, positieve oordeel over Broch, dat was gebaseerd op de lectuur van Esch, Die Schuldlosen en Der Tod des Vergil, mede was beïnvloed door die haast collectieve lof, durf ik nu niet meer te zeggen. Zeker is wel dat mijn waardering door de lectuur van Pasenow, dit doorzichtige, hoogdravende, van alle ironie gespeende, vaak ronduit kitscherige boek, een ernstige deuk heeft gekregen.

■

Bij uitgeverij Ambo verscheen Herman Brochs trilogie ‘De Slaapwandelaars’ compleet. De twee andere delen zijn: ‘Esch of de anarchie’, vertaald door Jaap Walvis (f 37,50, gebonden f 55,-), en ‘Huguenau of de zakelijkheid’, vertaald door Piet Meeuse (f 45,-, gebonden f 55,-).