Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 11]

De cadans van de computertijd
Een rammelende toekomstvisie van onheilsprofeet Rifkin

De grenzen van de tijd door Jeremy Rifkin Vertaling Frans Bruning Uitgever Balans, 219 p., f 34,50

Douwe Draaisma

We realiseren ons doorgaans maar tweemaal per jaar hoezeer tijd een kwestie is van afspraak en dat is wanneer we in voor- en najaar de klok een uur verzetten. In de lente schuiven we de wijzers een uur vooruit en daarmee verplaatsen we ons land geografisch gesproken een eindweegs naar het westen, zodat de zon later boven ons opkomt maar 's avonds ook weer wat langer blijft schijnen. Het systeem van zomertijd is van Britse herkomst, evenals trouwens het beste geheugensteuntje voor de manipulaties met de wijzers: spring forward, fall backward.

Die paar centimeters verschuiving op de wijzerplaat trekken een heel netwerk van vertreken aankomsttijden, openings- en sluitingstijden, etenstijden en werktijden met zich mee en voor wie er maatschappelijke betrekkingen op nahoudt zit er weinig anders op dan zijn klokken, wekkers en horloges in de pas te laten lopen met de nieuwe standaard. Tegen de wijzers van de klok in is geen sociaal leven mogelijk.

Die afwijking van een uur in de zomer is een artefact, zoals ook de nationale standaardtijd - waar zomertijd een afwijking van is - een artefact is, in ons land nog geen eeuw oud. Maar ook de tijdregeling die voorafging aan de standaardtijd, het systeem van middelbare lokale tijd, was al een artefact, ingesteld in de achttiende eeuw. Hoe verder je deze kreeftegang door de tijd vervolgt, hoe meer ‘natuur’ er door de tijdregeling zit gemengd. Voor de veertiende eeuw wisselde de lengte van ‘uren’ nog met de seizoenen.

De volledige uniformiteit van de tijdregeling die tegenwoordig bestaat werd mogelijk gemaakt door vernieuwingen in de uurwerktechnologie, zoals de telegrafisch bediende master-and slave-clocks, en afgedwongen door overwegingen van efficiëntie. In transport, posterijen en industrie leidt synchronisatie tot tijdwinst.

In De grenzen van de tijd schrijft de Amerikaanse socioloog Jeremy Rifkin dat lange tijd het axioma heeft gegolden dat sneller altijd beter was. Zoals in ruimtelijk opzicht alles in het teken stond van expansie, zo was het beheer van de tijd gericht op snelheid. Rifkin ziet zichzelf echter als een ‘tijdsrebel’, de temporele pendant van de ‘small is beautiful-beweging: hij wil terug naar de natuurlijke ritmen van het bestaan. Zijn boek is een pleidooi voor een hernieuwde aansluiting bij de gang, het tempo en de duur van natuurlijke processen.

Nanosecondecultuur

In een hoofdstuk over chronobiologie laat Rifkin zien dat onze lichamelijke en emotionele huishouding wordt gereguleerd door tijdmechanismen waarvan men de wijzers niet straffeloos kan verzetten. Nachtdiensten, overschrijdingen van tijdzones en andere afwijkingen van natuurlijke ritmen roepen de meest uiteenlopende kwalen op. Aan de andere kant kunnen geneesmiddelen aanzienlijk effectiever zijn wanneer behalve met soort en dosering ook rekening wordt gehouden met het optimale tijdstip van toediening, en zijn sommige depressies te behandelen door de van slag geraakte biologische klok weer gelijk te zetten.

Na deze inleidende beschouwingen ontpopt Rifkin zich als een soort cultuurfilosoof. Hij meent dat de computer de laatste resten van natuurlijkheid in ons tijdbegrip laat verdwijnen. De computer dringt ons een ‘nanosecondecultuur’ op (een nanoseconde = een miljardste seconde). Anders dan de tikken van de klok vallen de pulsen van de computertijd buiten de menselijke maat. Het beheer van de tijd, onze tijd, is in handen gekomen van programmeurs en planners, van scenario's en simulaties. Waar de cirkel van de wijzerplaat nog verwees naar de omloop van de zon, hangt de digitale tijd van de computer in een vacuüm, hij is ontdaan van iedere verwijzing naar natuurlijke cycli. Het digitale horloge is het zinnebeeld van ons nieuwe tijdbesef.

Parijse bourgeoisie verzameld bij het middagkanon. Als de zon op het hoogste punt stond, twaalf uur lokale tijd, vielen de stralen recht door het brandglas en vuurde het kanon. Tekening van Gustave Doré

Tegen de achtergrond van deze boodschap bespreekt Rifkin een aantal traditionele onderwerpen uit de tijdliteratuur: het beheer van de tijd in kloosters, de relatie tusen kalenderhervormingen en kerkelijke of wereldlijke macht, het ontstaan van tijdsdiscipline tijdens de industriële revolutie, et cetera. Daarna behandelt hij overeenkomsten en verschillen tussen klokken en computers. In de computer ziet Rifkin een nieuwe vorm van tijdscontrole omdat het programma ‘de nabije toekomst van ieder mens tevoren kan vaststellen tot in de allerkleinste kunstmatige tijdsegmenten van milliseconden en nanoseconden.’

Wat je in dit boek al snel gaat tegenstaan is Rifkins naïviteit waar het om ‘feiten’ gaat die in de lijn van zijn boodschap liggen. Zo nodigt hij ons uit te geloven dat kleuters tegenwoordig geen zin meer hebben de klok te leren met wijzers, liever kijken ze op hun ‘nieuwe digitale horloge waar ze alleen maar de cijfers hoeven op te noemen’. Dit is echt onzin. Als mijn zoontje van vier wil weten hoe laat het is, is dat altijd in relatie tot een gebeurtenis: wanneer begint Sesamstraat? Een antwoord als ‘17.45 en het is nu 17.30’ is natuurlijk volslagen misplaatst: hij wil weten hoe lang het nog duurt voor het begint en tijdsduur leert hij schatten door ervaring op te doen met het tempo van de grote wijzer. Een digitaal antwoord vooronderstelt het vermogen om te rekenen en dat kan een kleuter nog niet. Dat betekent dat mijn zoontje - al zal hij dat zelf misschien niet zo formuleren - een analoog tijdbesef heeft.

Ook op maatschappelijk niveau ziet Rifkin naar mijn idee nogal dubieuze verbanden tussen tijdbesef en gedrag. Zo zouden uiteenlopende tijdsoriëntaties een ‘kritische rol’ hebben gespeeld in de verschillende reacties van China en Japan op het westerse imperialisme. Voor de Chinezen was tijd een cyclisch proces. Hun tijdsoriëntatie stond in het teken van traditie en herhaling. Japanners daarentegen zagen tijd als een rechte lijn van verleden naar toekomst, een conceptie die met het idee van vooruitgang was verbonden. Vandaar dat de Chinezen zich meer zagen ‘als bewakers van vergane glorie dan als initiatiefnemers van nieuwe visies’ en de Japanners zichzelf linea recta in de toekomst lanceerden.

Ik begrijp werkelijk niet waarin de bekoring van dit soort ‘verklaringen’ schuilt. Voorzover de opvatting van een eeuwig cirkelende tijd een plausibele verklaring is voor de stagnatie van de Chinese wetenschap, lijkt het me des te onbegrijpelijker dat die wetenschap eens zo'n hoog peil bereikte. De recente tentoonstelling in Brussel over Chinese techniek en wetenschap bewijst dat er ook perioden zijn geweest dat diezelfde almaar in een kringetje draaiende tijd de Chinezen kennelijk allesbehalve suf en initiatiefloos maakte.

Ten aanzien van de toekomstige mogelijkheden van de Artificiële Intelligentie legt Rifkin een bijna lachwekkende goedgelovigheid aan den dag. Hij verwacht dat men er te zijner tijd in zal slagen om de informatie in het menselijk brein af te tappen en naar een machine te leiden, teneinde zo duplicaten van de geest te vervaardigen, ‘compleet met eenzelfde reeks herinneringen’. Hoe dan? Nou gewoon, met ‘ultrasonische radar, radio-encefalografie in gefaseerde reeksen en fijn gedefinieerde driedimensionale nucleair magnetische resonantieholografie.’ Het is toch of je Sickbock iets aan Heer Bommel hoort uitleggen.

Kristallijnen raderwerk

Wat een boek als dit had kunnen redden is het historische materiaal over tijd, klokken en de invloed van machinerie op het individuele of maatschappelijke handelen. Helaas heeft Rifkin daarvoor de geschiedenis te veel op maat van zijn boodschap gesneden. Dat levert een paar gruwelijke anachronismen op. De arme Descartes krijgt in een letterlijk citaat al het woord ‘robot’ in de mond gelegd. Uit een genuanceerde beschouwing van de Annales-historicus Le Goff over de tijdsopvatting van kerk en koophandel in de veertiende eeuw worden precies die paar zinnen gelicht die zich lenen voor de interpretatie dat de middeleeuwse klokken al tikten in de onheilspellende cadans van het kapitalisme. Als de metafoor van het heelal-als-uurwerk ter sprake komt, is dat in de ogen van Rifkin ook onmiddellijk een ‘schrikbeeld’, en dat terwijl de analogie tussen de ogenschijnlijk volmaakte omwentelingen van de sterren en de zo goed als wrijvingsloze bewegingen van een nauwkeurig afgesteld uurwerk tot in de verlichting als een gewijde en poëtische metafoor gold. Astronomen repten van een ‘kristallijnen raderwerk’ dat langs de hemel zwenkte.

Rifkin eindigt zijn boek met een lekepreek van het bevlogen soort. De computer voert ons in een apocalyptische toekomst. In ‘Computopia’ zijn de ziekenhuizen te kil, de wolkenkrabbers te hoog, de regenbuien te zuur. Om dit lot te keren is een nieuwe tijdsoriëntatie nodig. Sleutelwoord in die oriëntatie is ‘empathie’, een notie die ons laat beginnen ‘aan een nieuwe reis door de tijd, een reis waarin het tijdsbewustzijn gebruikt wordt om onszelf in te voelen in de toekomst’ - even verderop nog verduidelijkt door de mededeling dat het ‘ik’ bij empatische ervaringen ‘buiten zichzelf treedt en zichzelf achterlaat wanneer het binnengaat in de ziel van de ander’.

Tja.

Ik heb veel boeken over tijd gelezen. De meeste auteurs die begaafd genoeg zijn om zich überhaupt voor dat enigmatische thema te interesseren slagen er ook wel in om een mooi boek te schrijven. Rifkin is de uitzondering op de regel. De grenzen van de tijd is een vooringenomen, incoherent, speculatief en vooral naargeestig boek.

■