Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 9]

Tweehonderdvijftig woorden per kwartier
Het ambachtelijke schrijverschap van Anthony Trollope

Een autobiografie door Anthony Trollope Vertaling Tinke Davids Uitgever De Arbeiderspers, Privé-domein, 337 p., f 49,50
Trollope and character door Stephen Wall Uitgever Faber and Faber, 397 p., f 72,30 Importeur Nilsson & Lamm

Atte Jongstra

Een van de treffendste zinnen uit A Short History of English Literature (1920) van de Schotse hoogleraar George Saintsbury betreft de Victoriaanse veelschrijver Anthony Trollope (1815-1882). Saintsbury noemt Trollope ‘een immens vruchtbaar schrijver, die enige tijd zeer populair was, zij het niet tot aan zijn dood, en die sindsdien nogal ondergewaardeerd is, misschien wel nooit op zijn juiste waarde is geschat, noch door goede critici hoog zal worden geschat, maar die vroeg of laat zeker door dezelfde critici zal worden erkend als een interessant en buitengewoon typerend auteur.’ Immens vruchtbaar was Trollope zeker. In zijn Een autobiografie zegt hij het ook herhaaldelijk zelf: ‘Ik denk dat de omvang van mijn literaire prestaties groter is dan die van enige andere nog levende schrijver in Engeland.’ In zijn memoires zien we Trollope immer onverstoorbaar achter zijn schrijftafel zitten, thuis, in de trein, of in de hut van een zeeschip, kalm doorschrijvend aan de tweehonderdvijftig woorden die hij per kwartier haalde. In zijn manuscripten veranderde hij niet veel, het kon bijna in eerste versie gezet worden. Waar het schrijven bij Flaubert een wanhopige worsteling is met de chaos in de wereld en de taal, een strijd op leven en dood om de juiste zin en het juiste woord, was het bij Trollope een gestage arbeid, een dagtaak op regelmatige uren, als bij de schoenmaker die weet hoeveel tijd hem de zool gaat kosten, hoeveel hakken hij in een uur kan vernieuwen, en hoelang hij doet over het maken van een paar luxe rijlaarzen. Waar hij ook was, hij leek zich te kunnen afsluiten voor zijn omgeving om samen met zijn karakters in een fictionele wereld te leven, een wereld die slechts het ritme had van zijn zinnen en het tempo van zijn verhaal. En als Trollope een roman af had, kon hij de volgende dag de zool van een nieuwe snijden: ‘Als ik mezelf drie maanden ledigheid had gegund tussen twee boeken door, zou dat ze niet beter hebben gemaakt.’ Wachten op de ‘goddelijke inblazing’ deed Trollope bepaald niet: ‘Ik heb wel eens gehoord dat het beste hulpmiddel voor het schrijven van een boek een stuk schoenmakerspek op mijn stoel was. Ik geloof zeer zeker meer in het schoenmakerspek dan in de inspiratie.’ Het schrijven werd door hem als een ambacht beschouwd, met een even lange leertijd als bij elk ander ambacht: ‘De schrijver moet heel veel leren, en wanneer hij dat allemaal geleerd heeft, moet hij zich de gewoonte aanwennen het geleerde met gemak te gebruiken.’ De enige manier om dat te kunnen doen was wat hij noemt ‘de gewoonte van de vlijt’. Hij stond elke ochtend om half zes op, en schreef zijn vaste hoeveelheid woorden voor het ontbijt. Een dergelijke vlijt werd in het derde kwart van de negentiende eeuw hoog geschat, ook al suggereert Trollope dat men zijn sterk op kwantiteit gerichte ambitie wel eens ‘onwaardig’ zou kunnen vinden. Wie bijvoorbeeld toentertijd de hoog geschatte werken van Samuel Smiles (1811-1904) leest, vindt daarin voortdurende lofzangen op de vlijt. In de in 1874 verschenen Nederlandse bewerking van Smiles' Character (1871) vond ik een groot aantal schrijvers om hun noeste vlijt geprezen. Smiles is van mening dat die werkdrift wordt gestimuleerd door een vaste, ‘maatschappelijke’ werkkring, met daarnaast het schrijven als tweede beroep. Hij somt vele auteurs op die volgens hem door een ‘praktische’ betrekking het contact met de werkelijkheid wisten te bewaren, en schrijft dan: ‘Met uitzondering van een enkel buitengewoon genie heb ik nooit iemand en vooral geen enkel geniaal man gekend, die gezond en gelukkig leefde zonder een beroep te hebben, d.w.z. eene bepaalde en regelmatige bezigheid [...].’

Omslagen van enige van zijn romans

Het Engelse postwezen

Ook Trollope komt in Smiles' rijtje van ‘uitstekendste schrijvers van den tegenwoordigen tijd’ met nevenbetrekkingen voor. In zijn Autobiografie doet Trollope daar ook zelf uitgebreid verslag van als hij zijn bemoeienissen met het Engelse postwezen beschrijft, waarin hij als eenvoudig en miskend klerk begon, maar allengs opklom tot een topambtenaar die naar het buitenland wordt gestuurd voor het afsluiten van internationale postverdragen. Trollope kijkt met tevredenheid op zijn postale loopbaan terug. Hij vindt dat hij enkele belangrijke verbeteringen in het internationale postverkeer op zijn conto mag schrijven, en verheugt zich in het feit dat hij een belangrijke bijdrage heeft geleverd in de landelijke invoering van de brievenbus. Vooral zijn onconventionele omgang met alle mogelijke postkantoorhouders en klagende clientèle herinnert hij zich met genoegen, hij weet op gelijke voet met hen om te gaan en op die manier veel problemen op te lossen.

Ook met zijn romanfiguren verkeerde Trollope op gelijke voet. Wie Stephen Walls - overigens weinig bevlogen - studie Trollope and character leest, vindt dat omstandig uiteengezet. Het boek bevat uitgebreide samenvattingen van handelingen en personages in alle eenenvijftig werken die Trollope schreef. Uitgangspunt is het essay dat Henry James in 1888 schreef. James had Trollope op de boot naar Amerika ontmoet en had deze ‘romanmachine’ aan het werk gezien. Hij zegt in zijn essay dat hij Trollope te weinig ‘artiest’ vond. Deze smeerde zijn talent te veel uit vond hij en nam ten onrechte genoegen met de beperkingen van zijn materiaal. Wall noemt James' stuk weliswaar een ‘masterly essay’, maar verschilt met hem van opvatting. Hij constateert op grond van Trollopes Autobiography, mijns inziens terecht, dat Trollope niet - zoals James beweerde - zijn talent misbruikte, maar iemand was die willens en wetens voor ‘breed-realistisch’ werk had gekozen, en uiteindelijk zo met zijn personages vergroeid was geraakt dat hij ze nauwelijks meer los kon laten: hij zweefde als artistiek schepper niet langer boven de door hem geschapen wereld, maar maakte er deel van uit. Als een roman af was, was hij zo benieuwd hoe het verder ging met zijn personages, dat hij ze in het volgende boek opnieuw liet optreden. Een van de anekdoten in Trollopes Autobiography toont die merkwaardige gehechtheid aan de eigen schepselen. Als Trollope in zijn club twee geestelijken hoort klagen over die ‘vervelende Mrs. Proudie die maar terug blijft komen’ in zijn romans stapt hij op het tweetal toe en zegt: ‘Wat Mrs. Proudie betreft, die vermoord ik nog voor het weekeind.’ Hij voegde de daad bij het woord, maar zegt deze ‘karaktermoord’ nog vaak te hebben betreurd: ‘Ik heb me nooit van haar kunnen losmaken en leef nog vaak in gezelschap van haar geest.’

Trollope is geen schrijver die als Multatuli in Max Havelaar zijn personages aan de kant schuift om zelf het woord te nemen. Zijn persoonlijke stem klinkt door de kelen van zijn personages, al zijn opvattingen vinden we weerspiegeld in hun uitspraken. In Trollopes werkelijkheid is het niet de schrijver die aan de touwtjes trekt, het is de werkelijkheid zelf die de personages bestuurt. Een schrijver kan volgens Trollope nooit een hoog werkelijkheidsgehalte bereiken, als hij geen innige band met zijn personages kan opbouwen, als hij ‘die denkbeeldige personages niet zelf kent, en hij kan ze nooit goed leren kennen tenzij hij met hen kan leven in de realiteit van een goede vriendschap. Ze moeten bij hem zijn wanneer hij naar bed gaat en wanneer hij ontwaakt uit zijn dromen. Hij moet ze leren haten en beminnen. Hij moet met hen redetwisten, ruzie met hen maken, hen vergeven en zich zelfs aan hen onderwerpen. Hij moet weten of ze koelbloedig zijn of hartstochtelijk, oprecht of leugenachtig, en in hoeverre ze oprecht, in hoeverre ze leugenachtig zijn. Hij moet ze in de breedte en in de diepte kennen, en de beperktheid en oppervlakkigheid van elk personage moet hem duidelijk zijn. En (...) op de laatste dag van elke maand die hij beschrijft moet elk personage in zijn roman een maand ouder zijn dan op de eerste dag.’

Trollope in 1865, geschilderd door S. Lawrence

Aanzienlijke sommen

Anthony Trollope heeft zich met respectabele energie op de verwezenlijking van zijn literaire opvattingen gestort. Net als overigens Samuel Smiles heeft hij op goed moment - toen de financiën hem dat toelieten - ontslag genomen en alleen nog geschreven. Hij kon nu ook, met het dagritme dat hij zich in zijn postale tijd had verworven, het schrijven als ‘een bepaalde en regelmatige bezigheid’ beoefenen. Daarbij heeft hij ongetwijfeld veel materiaal gebruikt dat hij tijdens zijn talloze ontmoetingen als postinspecteur had opgedaan. Maar hij hoefde niet meer van een maatschappelijke functie te leven. Van de aanzienlijke sommen die hij bijeenschreef doet hij in zijn Een autobiografie tevreden opgave. Aangename lectuur vond ik Trollopes herinneringen niet. Wat er het meest in ontbreekt is humor, en eigenlijk kwam ik niet meer dan een stuk of drie aardige anekdoten tegen. De aardigste is wel die waar hij het bezoek beschrijft aan de mormonenleider Brigham Young: ‘Hij ontving me bij de voordeur, vroeg me niet binnen te komen en informeerde of ik soms mijnwerker was. Toen ik hem vertelde dat ik geen mijnwerker was, vroeg hij of ik mijn brood zelf verdiende. Ik vertelde dat dat inderdaad het geval was. “Dan bent u vast toch mijnwerker,” zei hij.’

Als we Maarten 't Hart mogen geloven wordt Trollope tegenwoordig weer veel gelezen. In NRC Handelsblad deed 't Hart verslag van de moeite die het kost titels van Trollope die niet in moderne edities voorhanden zijn antiquarisch te bemachtigen. Hij stuitte zelfs op wachtlijsten: de tijden sinds Saintsbury zijn veranderd. In Nederland is opvallend weinig geschreven over de inderdaad buitengewoon typerende auteur Trollope. Een van de weinige stukken die ik ken is dat in Boeken en menschen (1896) van de katholieke staatsman/dichter dr. H.J.A.M. Schaepman. Schaepman noemt Trollopes Een autobiografie ‘een volmaakt tevreden boek van een volmaakt tevreden man’. Juist die tevredenheid maakt deze memoires nogal saai. Aan de andere kant kun je dat de Victoriaanse schrijver Anthony Trollope nauwelijks kwalijk nemen. Waarom zou hij niet tevreden zijn? Hij had goed gewerkt en goed verdiend: wat kon je je als schrijver nog meer wensen?

■