Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 8]

‘De belangrijke dingen in het leven hebben geen betekenis’
De subtiele fin de siècle-verhalen van Peter Altenberg

Gesammelte werke in Fünf Bänden Band 1: Expedition in den Alltag, Gesammelte Skizzen 1895-1898 Band 2: Extrakte des Lebens, Gesammelte Skizzen 1898-1919 Bezorgd door Werner J. Schweiger Uitgever: Löcker/S. Fischer Band 1: 389 p., f 76,- Band 2: 487 p., f 89,10

Wil Rouleaux

Toen Peter Altenberg in 1896 debuteerde was hij geen veelbelovend talent meer, maar een zevenendertigjarige bohémien die in Wenen bekendheid genoot als recitator in koffiehuizen en tapperijen. Geboren was hij in 1859 als zoon van een rijke joodse koopman. Na enkele jaren vruchteloos medicijnen en rechten te hebben gestudeerd, en na een korte loopbaan als leerling in een boekhandel, koos hij definitief voor een leven op de bonnefooi. Hij bewoonde tot aan zijn dood een klein hotelkamertje in het hart van Wenen en voorzag aanvankelijk in zijn levensonderhoud door de verkoop van zelfgemaakte halssnoeren en exquise sigaretten, waarvoor hij bij de autoriteiten zelfs een zogenaamde ‘Hausiererschein’ had verworven. Met zijn oudmodische kostuums, knijpbril en Nietsche-snor, en vooral met zijn humoristische en opvoedkundige toespraken moet hij al voor zijn debuut als schrijver een legendarische verschijning zijn geweest. Peter Altenbergs literaire doorbraak, gepaard met hoge oplagecijfers alsook buitenlandse vertalingen, vermocht zijn zwerversbestaan niet wezenlijk te veranderen. Consumpties betaalde hij liefst met handgeschreven gedichten en de talrijke ontwenningskuren die hij in zijn tweede levenshelft moest ondergaan werden opgebracht door zijn literaire vrienden. Toen hij in 1919 stierf liet P.A., zoals hij kortweg werd genoemd, tot ieders verbazing echter een voor die tijd aanzienlijk vermogen na van honderdduizend Oostenrijkse kronen, die testamentair ten goede kwamen aan een fonds voor noodlijdende kinderen.

Wie ich es sehe heette Peter Altenbergs opzienbarende debuut; de klemtoon diende volgens de schrijver niet op het tweede maar op het laatste woord te liggen. Dit boek bestaande uit prozagedichten, lyrische schetsen en aforismen zou van de dertien werken die Altenberg tijdens zijn leven het licht deed zien het succesvolste blijken en het beleefde praktisch ieder jaar een herdruk. Hugo von Hofmannsthal bracht meteen na het verschijnen ervan een fraai tribuut aan Altenberg in de vorm van een lange recensie. Dit artikel, dat tot het fijngevoeligste behoort dat er tot op de dag van vandaag over Altenberg is geschreven, en dat onder de titel Ein neues Wiener Buch in Hofmannsthals verzamelde werk is opgenomen, begint als volgt: ‘Er is een nieuw boek, een soort boek. Ik weet niet precies wat het voor een boek is. Het is helemaal volgestopt met kleine verhalen, als een fruitmand. Er staan misschien honderd kleine verhalen in. Ik kan moeilijk zeggen wat voor verhalen. (...) Ze hebben een eigen toon: een vrouwelijke, een kinderlijke, een merkwaardige toon. (...) Het is echt Weens.’ Hofmannsthal was niet de enige onder de toenmalige literaire kopstukken die de loftrompet over Altenberg stak. Rainer Maria Rilke bijvoorbeeld bewonderde zijn subtiliteit en poëtische vermogen, terwijl Karl Kraus, die levenslang Altenbergs beste vriend zou blijven, zijn oorspronkelijkheid en durf roemde. Later, toen Altenbergs ster alweer enigszins begon te verbleken, vergeleek Musil hem met Baudelaire, en Thomas Mann sprak nog in 1920 van ‘Liebe auf den ersten Laut’ voor deze merkwaardige proza-poëet.

Toen Peter Altenberg in 1919 stierf was gelijktijdig de Habsburgse dubbelmonarchie ter ziele en in het nieuwe Oostenrijk was de belangstelling voor deze typische fin de siècleschrijver nog maar gering. Dit zou eigenlijk ruim een halve eeuw zo blijven, want in de jaren dertig was P.A. uiteraard taboe en ook na de Tweede Wereldoorlog was zijn naam lange tijd vrijwel onbekend. Pas in de jaren zeventig, toen de belangstelling voor het Weense fin de siècle overal sterk begon toe te nemen, werd ook Peter Altenberg herontdekt. Dit resulteerde in enkele bloemlezingen uit zijn werk die critici en kenners naar meer deden verlangen en sommigen zelfs naar een uitgave van het complete werk. Aan deze laatste wens is recentelijk gehoor gegeven: Peter Altenbergs oorspronkelijke Duitse uitgever Fischer heeft samen met de Oostenrijkse uitgeverij Löcker een vijfdelige uitgave van het verzamelde werk aangekondigd, waarvan inmiddels de eerste twee delen zijn verschenen.

Schoenendoos

Deze nu verschenen delen zullen straks tevens de twee belangrijkste blijken te zijn. Ze bevatten namelijk Altenbergs zo waardevolle en door iedereen gewaardeerde prozagedichten en schetsen uit onderscheidenlijk de jaren 1895-1898 en 1898-1918. In de overige drie delen zullen zijn meer journalistieke beschouwingen over kunst (toneel, variété, literatuur en beeldende kunst) verschijnen alsook zijn autobiografische werk. Strikt genomen zijn zelfs de nu verschenen twee eerste delen niet van gelijk niveau. Altenbergs artistieke hoogtepunt lag ongetwijfeld in de eerste jaren van zijn loopbaan: behalve de magistrale debuutbundel Wie ich es sehe behoorde Ashantee (1897) en Was der Tag mir zuträgt (1901) daartoe. Vanaf 1905 begon hij zich steeds meer te herhalen en werd zijn discipline geringer wat vaak in een goedkoop feuilletonisme uitmondde. Altenberg zelf was trouwens de eerste om toe te geven dat zijn werk niet allemaal even waardevol was. Hij schreef iedere dag wel iets, stopte alles in een schoenendoos, die hij een keer per jaar aan zijn uitgever toestuurde met de opdracht ‘den Mist auszuklauben’.

Altenbergs vroege werk staat als gezegd echter nog bijna constant op hoog niveau en vooral de eerste van de twee nu verschenen banden is dan ook een uitgave van groot literair gewicht. Zeker als men bedenkt dat dit vroege werk curieus genoeg in de laatste halve eeuw nooit integraal is herdrukt. De tientallen schetsen en verhalen uit Expedition in den Alltag, zelden langer dan twee à drie bladzijden, zijn ontleend aan het alledaagse leven van het Weense fin de siècle. Altenberg schrijft net zo gemakkelijk over kelners, koetsiers en prostituées als over een theevisite in de hogere kringen of over de bezitters van een dure operaloge.

Frans Kafka, ook al zo'n bewonderaar van deze schetsen, oordeelde over hem: ‘Peter Altenberg is een genie der nietigheden, een merkwaardige idealist die het schoons van de wereld als sigarettepeuken in de asbakken der koffiehuizen aantreft.’ Deze typering zal Altenberg zeker welgevallig zijn geweest, en vooral het woord ‘nietigheden’ is erg treffend. In een van de vele literaire credo's waarmee zijn werk is doorspekt - de tekst uit 1909 heet significant genoeg ‘Kleinigkeiten’ - belijdt hij zijn afkeer van grote thema's: ‘De belangrijke dingen in het leven hebben geen enkele betekenis! Ze zeggen, ze verkondigen ons niet meer van het bestaan dan we zelf al weten! Want in de grote nood functioneren allen hetzelfde! Slechts in de details zijn de grote verschillen aan te treffen!’

Peter Altenberg mag dan veel over de - schijnbaar - kleine dingen in het leven hebben geschreven, bovenal is hij toch de beschrijver van gevoelens, van subtiele zieleroerselen. Ja, Altenberg is, meer nog dan zijn landgenoten Rainer Maria Rilke en Hugo von Hofmannsthal, een nadrukkelijke exponent van de rond 1900 zo gretig beleden gevoelscultus. Zijn aandacht gaat, vooral in zijn beste werk, uit naar datgene wat moeilijk mededeelbaar is en wat vaak tussen de regels staat. Dit laatste maakt het lezen van Altenbergs beste werk niet altijd even makkelijk: veel wordt verzwegen en slechts weinig direct uitgesproken.

‘Extract-theorie’

‘Wat men wijselijk verzwijgt is artistieker dan wat men aan kletserij uitkraamt,’ zo oordeelde Altenberg. Voor de vorm van zijn schetsen had hij zelfs een eigen theorie ontwikkeld, die onder de naam ‘Extrakt-Theorie’ bekend is geworden. In Was der Tag mir zuträgt uit 1901 bracht hij zijn poëtica als volgt onder woorden: ‘Zijn mijn kleine zaakjes literatuur? Allerminst. Het zijn extracten. Levensextracten. Het leven van de ziel en van de toevallige dag, op 2-3 bladzijden ingedampt, van het overbodige bevrijd. (...) Ja, ik houd van de “verkorte vorm”, de telegramstijl van de ziel! Ik wil een mens in één zin beschrijven, een belevenis van de ziel op één bladzijde, een landschap in één woord!’ Altenberg was voor de vorm van zijn gecomprimeerde schetsen in de leer gegaan bij de Franse symbolisten, bij de vertegenwoordigers van het prozagedicht als Baudelaire, Rimbaud en Verlaine. Zijn eigen schetsen zou men, met hun geraffineerde gebruik van metaforen, herhalen, alliteraties en klinkerrijm, eveneens nog het beste als prozagedichten kunnen betitelen. Althans zijn vroege schetsen, want gaandeweg verslapte zijn artistieke energie en na ongeveer 1905 werd bij hem het gracieuze prozagedicht meer en meer vervangen door private anekdotes en door het aformise.

Peter Altenberg

Altenberg was in het begin van de eeuw in de ban geraakt van de sterk opkomende reformbeweging, die ten dele een reactie was op de onnatuurlijkheid van het fin de siècle. Terwijl zijn vriend Adolf Loos polemiseerde tegen ornamentiek en decoratie binnen de architectuur, brak hij zelf een lans voor eenvoud en natuurlijkheid binnen het leven van alledag. Zijn boeken werden, uiterlijk vanaf het in 1906 verschenen Prodromos, meer en meer gelardeerd met adviezen en voorschriften betreffende gezonde voeding, kleding en slaap, ja zelfs de weldaad van de sportbeoefening liet hem niet onberoerd. Altenbergs met verve (en met de nodige humor) gepresenteerde gezondheidsleer kan grotendeels worden opgevat als een soort anti-decadent programma, als een poging om zijn door alcohol en slaapmiddelen aangetaste organisme weer enigszins in het gareel te brengen. Veel resultaat heeft deze poging niet gehad, want de steeds eenzamer wordende dichter moest in zijn laatste tien levensjaren talrijke ontwenningskuren ondergaan. De voormalige stamgast van de Weense literaten-koffiehuizen werd een habitué van de lokale zenuwinrichtingen. Zijn werk bereikte daarbij nog slechts incidenteel het vroegere niveau, al schreef hij daarentegen juist in deze tijd weer veel van zijn vaak weergaloze en onvergetelijke aforismen. Dit bijvoorbeeld: ‘Die Kunst ist die Kunst, das Leben ist das Leben, aber das Leben künstlerisch zu leben, ist die Lebenskunst.’

Het nu verschijnende verzamelde werk in vijf delen betekent de definitieve rehabilitatie van een schrijver die misschien niet een van de grootste, maar zeker een van de oorspronkelijkste en zonderlingste figuren uit de Duitse literatuurgeschiedenis genoemd mag worden. Een schrijver bovendien die men met zijn innemende en geheel eigen combinatie van fijnzinnigheid, weemoed, humor en koketterie ook veel Nederlandse lezers toewenst.

■